Walory szaty roślinnej
terenów nadbrzeżnych
rzeki Soły w Oświęcimiu

WSTĘP

Pośród silnie antropogenicznie przekształconych siedlisk Oświęcimia, tereny nadbrzeżne rzeki Soły są ostatnią enklawą roślinności zbliżonej do stanu naturalnego. W stosunku do rejonów przylegających, obszar międzywala wyróżnia wyjątkowe bogactwo florystyczne i zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych oraz duży stopień naturalności siedlisk, typowych dla dolnych odcinków rzek podgórskich. Obszar ten jest ostoją wielu rzadkich elementów florystycznych (Karczmarz & Żarnowiec 1989a-b, Zając 1989, Żarnowiec 1983 a-b, 1987, 1996 a-c), a wśród licznie tu występujących zbiorowisk roślinnych - najcenniejsze są rozległe, dobrze zachowane powierzchnie lasów i zarośli łęgowych (Żarnowiec 1996c-d).

Celem niniejszego opracowania jest charakterystyka walorów szaty roślinnej międzywala rzeki Soły w Oświęcimiu. Analizowano również czynniki zagrażające pokrywie roślinnej występującej na tym terenie oraz przedstawiono propozycje ochrony najlepiej zachowanych płatów roślinności.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA FIZJOGRAFICZNA ANALIZOWANEGO TERENU

Położenie i granice terenu. Badaniami objęto międzywale rzeki Soły na terenie miasta Oświęcimia i wsi Broszkowice (gmina Oświęcim), w województwie bielskim. Analizowany obszar ciągnie się więc wzdłuż biegu rzeki, począwszy od południowych granic wsi Rajsko aż do ujścia Soły do Wisły (długość odcinka ok. 6.5 km). Szerokość międzywala wynosi w przybliżeniu od 150 m do 650 m. Pod względem fizycznogeograficznym, teren ten położony jest w mezoregionie Dolina Wisły, w makroregionie Kotlina Oświęcimska (Kondracki 1994).

Hydrografia i rzeźba terenu. Badany obszar rozciąga się wzdłuż Soły, a na jego terenie znajdują się nieliczne wypłycone starorzecza (głównie wśród lasów łęgowych) i rowy. W górnym odcinku - rzeka lekko meandrując płynie w większości korytem naturalnym, zaś w dolnym (poniżej mostu kolejowego) - koryto jest uregulowane. Międzywale ma charakter doliny o łagodnych spadkach poprzecznych. Lokalnie obserwuje się zabagnione obniżenia terenu porośnięte interesującą roślinnością szuwarową. Międzywale jest w większym lub mniejszym stopniu periodycznie zalewane podczas wysokich stanów wód, co ma duże znaczenie dla rozwijającej się tu pokrywy roślinnej.

Geologia i gleby. Analizowany teren leży w zapadlisku mioceńskim, między Karpatami a Wyżyną Śląsko-Krakowską (Kondracki 1994). Niższą terasę zalegają aluwialne utwory holoceńskie. Wytworzyły się tu gleby zwane madami, o składzie mechanicznym glin, iłów, żwirów i piasków rzecznych. Różne typy mad dominują na międzywalu. Na wyższej terasie występują utwory plejstoceńskie, reprezentowane przez lessy. Na tym podłożu wykształciły się gleby brunatne kwaśnie i wyługowane, jednak zajmują one znikomą powierzchnię. Fragmentarycznie odnajdujemy gleby murszowo-mineralne, które wytworzyły się z płytkich torfów w warunkach obniżenia poziomu wody gruntowej. Występują tu również (nieraz na dosyć dużych powierzchniach) gleby bez typu, których profile zostały zniszczone w wyniku działalności człowieka.

Klimat. Podstawowe dane klimatyczne kształtują się następująco: roczna suma opadów wynosi 700-800 mm, pokrywa śnieżna utrzymuje się około 80 dni, średnia roczna temperatura wynosi 8.2^oC, a okres wegetacyjny nie przekracza 215 dni.

Tereny nadbrzeżne Soły są ostatnią enklawą roślinności zbliżonej do stanu naturalnego. Na urwistych brzegach gniazdują jaskółki brzegówki. Fot. Józef Bebak.

PODZIAŁ POWIERZCHNIOWY TERENU

W związku z tym, że analizowany teren charakteryzuje zróżnicowany stopień zachowania szaty roślinnej, niezbędne było podzielenie go na 12 powierzchni (sektorów) badawczych. Dokonany podział waloryzowanego obszaru na mniejsze jednostki, pozwolił na bardziej przejrzyste przedstawienie walorów flory i roślinności na poszczególnych odcinkach międzywala. Wydzielone powierzchnie mają wyraźne granice i są łatwe do zlokalizowania w terenie. Ogólny schemat podziału międzywala na sektory badawcze przedstawiono na mapie (Ryc. 1), a opis poszczególnych powierzchni znajduje się poniżej (Tab. 1).

Tabela 1. Podział powierzchniowy terenu badań

Nr pow. badawczej	Obszar
I	Prawe międzywale Soły; od granicy miasta do końca lasu łęgowego na wysokości stawu PZW na Kamieńcu.
II	Prawe międzywale; od zwartej ściany lasu na wysokości stawu PZW, do zwartej ściany lasu poniżej ul. Kamieniec; granica zewnętrzna początkowo biegnie wałem, a następnie wzdłuż ścieżki koło dawnego śmietniska.
III	Prawe międzywale; od zwartej ściany lasu poniżej ul. Kamieniec, do końca kompleksu leśnego leżącego powyżej boiska sportowego i Mostu Jagiellońskiego; badaniami objęto cały kompleks leśny (od Soły po tereny zabudowane przy ul. Władysława Jagiełły).
IV	Lewe międzywale; od terenów ujęcia wody pod Rajskiem, do końca przewężenia międzywala - na wysokości budynku nr 64 przy ul. Legionów.
V	Rozległa wyspa na Sole - powyżej Mostu Jagiellońskiego.
VI	Lewe międzywale; od przewężenia międzywala na wysokości budynku nr 64 przy ul. Legionów, do Mostu Jagiellońskiego.
VII	Lewe międzywale; tereny parkowo-leśne leżące pomiędzy Mostem Jagiellońskim, a kładką poniżej Mostu Piastowskiego.
VIII	Prawe międzywale; nieużytki i tereny parkowe; od ściany wysokich drzew powyżej Mostu Jagiellońskiego i boiska sportowego, do kładki poniżej Mostu Piastowskiego.
IX	Lewe międzywale; od kładki poniżej Mostu Piastowskiego, do mostu kolejowego.
X	Prawe międzywale; od kładki poniżej Mostu Piastowskiego, do mostu kolejowego.
XI	Lewe międzywale; od mostu kolejowego do ujścia Soły.
XII	Prawe międzywale; od mostu kolejowego do ujścia Soły.

Na analizowanym terenie obserwujemy duże zróżnicowanie flory mszaków, grupy roślin szczególnie wrażliwych na antropopresję ^[2], często wykorzystywanej w bioindykacji. Stwierdzono tu występowanie 100 gatunków mszaków - 9 wątrobowców i 91 mchów (Tab. 4). W grupie tej znajdują się 4 gatunki zagrożone w Polsce (Ochyra 1992, Szweykowski 1992), 19 zagrożonych w rejonie Oświęcimia (Żarnowiec 1996b) i 7 górskich (Tab. 2 - 4). We florze dominują mszaki związane z siedliskami o wysokim poziomie wód gruntowych. Na szczególne podkreślenie zasługuje występowanie mchu Barbula ferruginascens, który na międzywalu rzeki Soły w Oświęcimiu ma jedyne obecnie znane stanowisko w Polsce (Karczmarz, Żarnowiec 1989b). Mszaki nie są równomiernie rozmieszczone w terenie, a najbogatsza i najcenniejsza ich flora występuje w sektorach: III, VI i IX. Rycina 1. Schemat podziału międzywala rzeki Soły na powierzchnie badawcze
(I-XII - powierzchnie badawcze)

Tabela 2. Mszaki zagrożone w Polsce

Nazwa	Częstość	Kategoria zagrożenia	Uwagi
WĄTROBOWIEC:
Fossombronia wondraczekii	rzadko	E	stwierdzony na odkrytej glebie na łące; ze sporogonami.
MCHY:
Barbula ferruginascens	rzadko	I	na murku z kamieni; ze sporogonami i rozmnóżkami.
Ephemerum serratum	rzadko	I	na odkrytej glebie; ze sporogonami.
Leptodictyum humile	rzadko	I	na podmokłych łąkach i w szuwarach.
Objaśnienia: E - wymierające, I - o nieokreślonym zagrożeniu.

Tabela 3. Mszaki zagrożone w rejonie Oświęcimia

Nazwa gatunkowa	Częstość	Uwagi
WĄTROBOWCE:
Cephaloziella hampeana	rzadko	pojedyncze stanowisko; na glebie w murawie; sektor VI; z rozmnóżkami.
Chiloscyphus pallescens	rzadko	dwa stanowiska; na glebie w zabagnionej łące; sektor III i XII
Riccia fluitans	rzadko	dwa stanowiska; w niewielkich starorzeczach wśród łęgów topolowo-wierzbowych; sektor III i IX.
MCHY:
Astomum crispum	rzadko	pojedyncze stanowisko; na odkrytej glebie w murawie; sektor III; ze sporogonami.
Barbula ferruginascens	rzadko	na murku z kamieni; sektor VI; ze sporogonami i rozmnóżkami.
Calliergon cordifolium	rzadko	niewielkie populacje w szuwarach przy brzegu zarastających starorzeczy; sektor III, VII i IX.
Campyliadelphus polygamus	rzadko	niewielka populacja w szuwarach przy brzegu zarastającego starorzecza; sektor IX.
Campyliadelphus stellatus	rzadko	niewielka populacja w szuwarach przy brzegu zarastającego starorzecza; sektor XI.
Ephemerum serratum	rzadko	na odkrytej glebie; sektor VI; ze sporogonami.
Eurhynchium schleicheri	rzadko	nielicznie na glebie i u podstawy drzew w łęgu; sektor III.
Fontinalis antipyretica	rzadko	nieliczna populacja w zakolu Soły; sektor IV.
Orthotrichum diaphanum	rzadko	nielicznie na betonowym murku; sektor IV; ze sporogonami i rozmnóżkami.
Orthotrichum pumilum	rzadko	nieliczne okazy na korze lipy; sektor III; ze sporogonami.
Physcomitriella patens	rzadko	nielicznie na odkrytej gliniastej glebie; sektor III i IX; ze sporogonami.
Physcomitrium eurystomum	rzadko	nielicznie na odkrytej gliniastej glebie; sektor VI i VII; ze sporogonami.
Pseudoleskea incurvata	rzadko	niewielka populacja na betonowym murku; sektor XII; ze sporogonami.
Sanionia uncinata	rzadko	nielicznie na murszejących kłodach w łęgu; sektor III.
Tayloria serrata	rzadko	nielicznie na mułku przy brzegu Soły; sektor III; ze sporogonami.
Warnstorfia fluitans	rzadko	niewielkie populacje w szuwarach; sektor III, IX i XI.

Równie bogata jest tu flora roślin naczyniowych, która liczy 380 gatunków - 6 paprotników, 7 nagozalążkowych i 367 okrytozalążkowych (Tab. 7); tj. ok. 44% flory znanej dotychczas z Kotliny Oświęcimskiej (Zając 1989). Rośliny związane z siedliskami o wysokim poziomie wód gruntowych lub wodne - w większości hemerofobowe (ustępujące na skutek działalności człowieka) - stanowią tu ok. 45% całej flory (Ryc. 2). Należą one do najcenniejszych składników szaty roślinnej międzywala, a ich udział jest wyraźnie większy na powierzchniach zachowujących największy stopień naturalności pokrywy roślinnej (Tab. 7).

W terenie tym odnotowano występowanie 10 gatunków chronionych (6 ściśle i 4 częściowo - Tab. 5) oraz 43 gatunki uważane za rzadkie i bardzo rzadkie w Kotlinie Oświęcimskiej. Zaznacza się udział roślin o górskim typie rozmieszczenia (1.3%). Stwierdzono tu również 21 sędziwych drzew, których wymiary kwalifikują je do drzew pomnikowych (Tab. 6).

Tabela 4. Syntetyczne dane dotyczące flory mszaków międzywala rzeki Soły w Oświęcimiu

	Powierzchnie badawcze												cały
	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII		teren
Łączna liczba gatunków	29	35	55	24	7	39	35	18	50	21	31	34		100
w tym: wątrobowce	2	2	7	0	0	3	3	0	4	1	3	4		9
mchy	27	33	48	24	7	36	32	18	46	20	28	30		91
Stopień realizacji flory	29%	35%	55%	24%	7%	39%	35%	18%	50%	21%	31%	34%		100%
Udział gatunków zagrożonych w Polsce	0	0	1	0	0	2	1	0	2	0	0	1		4
Udział gatunków zagrożonych na terenie Oświęcimia	0	0	10	2	0	4	2	0	5	0	2	2		19
Udział gatunków górskich	0	0	3	1	0	2	1	0	2	0	1	2		7

Roślinność terenów nadbrzeżnych chrakteryzuje specyficzna strefowość. Fot. Józef Bebak.

Tabela 5. Wykaz gatunków chronionych

Nazwa gatunkowa		Częstość	Uwagi
łacińska	polska	w terenie
Gatunki podlegające ścisłej ochronie:
Dactylorhiza majalis	Storczyk szerokolistny	rzadko	pojedynczy okaz na łące; gatunek narażony w Kotlinie Oświęcimskiej
Epipactis helleborine	Kruszczyk szerokolistny	rzadko	pojedyncze okazy w lasach i zaroślach
Hedera helix	Bluszcz pospolity	rzadko	płożący się okaz w podsuszonym łęgu
Listera ovata	Listera jajowata	rzadko	pojedyncze okazy w łęgach
Nuphar lutea	Grążel żółty	rzadko	bardzo liczna populacja w starorzeczu Soły
Taxus baccata	Cis pospolity	rzadko	nasadzany (brak naturalnych stanowisk), gatunek ściśle chroniony na stanowiskach naturalnych
Gatunki podlegające ochronie częściowej:
Centaurium erythraea	Centuria pospolita	rzadko	nielicznie na łąkach
Convallaria majalis	Konwalia majowa	rzadko	niewielka populacja w podsuszonym łęgu
Frangula alnus	Kruszyna pospolita	rzadko	nielicznie w łęgach
Viburnum opulus	Kalina koralowa	często	nielicznie w łęgach

Tabela 6. Wykaz drzew o wymiarach pomnikowych

Nazwa gatunkowa	Powierzchnie badawcze
	I, II	III	IV, VII	VIII	IX	X, XI	XII
Populus nigra topola czarna		137*, 120, 142		142, 126	121		123, 121
Salix fragilis wierzba krucha					101		100, 104, 104, 105, 107, 108, 110, 111, 114, 114, 136, 145
* średnica w cm na wysokości 1.3 m.

Gatunki synantropijne (antropofity ^[3]) stanowią co prawda aż 18% całego składu florystycznego, ale rosną one głównie na miejscach gdzie naturalna pokrywa roślinna została zniszczona przez człowieka (np. II, VIII, X) i w niewielkim tylko stopniu wnikają do sektorów o roślinności zbliżonej do stanu naturalnego (np. I, III) (Tab. 7, Ryc. 2). Poszczególne powierzchnie nie są równocenne pod względem florystycznym, a najbogatszy i najcenniejszy skład gatunkowy roślin naczyniowych odnotowano w sektorach: I, III, IX i XI.

Łęgi topolowo-wierzbowe cechuje wyjątkowa bioróżnorodność. Fot. Józef Bebak.

Międzywale rzeki Soły cechuje duże zróżnicowanie roślinności. Na tym niewielkim obszarze stwierdzono występowanie 17 zespołów i 2 zbiorowisk roślinnych, w tym 1 wodny i 9 związanych z siedliskami o wysokim poziomie wód gruntowych. Najcenniejsze na omawianym terenie są rozległe płaty lasów i zarośli łęgowych, które na niektórych powierzchniach zachowały się jeszcze w stanie zbliżonym do naturalnego (Tab. 8). Łęgi topolowo-wierzbowe Salici-Populetum występują na aluwiach większych rzek, w zasięgu wysokich stanów wody, gdzie stanowią trwałe zbiorowisko naturalne (Matuszkiewicz 1981). Cechuje je wyjątkowa bioróżnorodność, a ponadto posiadają dużą wartość przyrodniczo-krajobrazową (Tomiałoć 1993). Na skutek wycinania drzewostanów łęgowych w celu uzyskania terenów pod użytki zielone i prac regulacyjnych prowadzonych w korytach rzek, dobrze zachowane płaty łęgów topolowo-wierzbowych są w Polsce niezmiernie rzadkie (Celiński 1978, Matuszkiewicz 1976). Ten typ fitocenoz leśnych zajmuje obecnie w kraju około 5% swojego pierwotnego stanu posiadania. W województwie bielskim, zbiorowisko to zachowało się również tylko w formie szczątkowej (Denisiuk 1985).

Najlepiej wykształcone płaty lasów i zarośli łęgowych oraz innych cennych zbiorowisk występują w sektorach: I, III, IX i XI (Tab. 8).

Sumując powyższe dane należy stwierdzić, że najcenniejsze elementy szaty roślinnej zlokalizowane są na I, III, IX i XI powierzchni badawczej, gdzie równocześnie znajdują się nieliczne już i wypłycone starorzecza rzeki Soły.

Rycina 2. Udział roślin z głównych grup siedliskowych i antropofitów we florach poszczególnych powierzchni badawczych

Nieliczne już starorzecza Soły są miejscem występowania interesującej flory i fauny. Fot. Jan Żarnowiec.

Drastycznie negatywny wpływ na szatę roślinną omawianego terenu, ma obniżanie się poziomu wód gruntowych i wody w korycie Soły. Przyczyną tego są roboty ziemne prowadzone w międzywalu, "dzika" eksploatacja żwiru z koryta rzeki, a zwłaszcza - dotychczasowe regulacje Soły, które jak się wydaje mają na celu jak naszybsze odprowadzenie wody do zanieczyszczonej Wisły. Czy stać nas na taką rozrzutność, że świadomie i szybko pozbywamy się prawie czystej wody, którą można przecież zatrzymać w środowisku, a w znaczącej części można by ją wykorzystać do celów gospodarczych lub rekreacyjnych?

Na terenie Oświęcimia, głównie na skutek przeprowadzonych prac regulacyjnych i "porządkowych", w ciągu ostatnich 16 lat utraciliśmy bezpowrotnie ponad 30% powierzchni zajmowanych przez lasy łęgowe Salici-Populetum (Ryc. 3).

Szczególnie jaskrawym przykładem dewastacji siedlisk na skutek przeprowadzonej regulacji, są tereny nadbrzeżne w okolicy ul. Kamieniec. Na terasie zalewowym Soły, jeszcze stosunkowo niedawno, występował żyzny i rozległy płat bardzo dobrze zachowanego łęgu topolowo-wierzbowego. W lesie tym rosła jedyna w rejonie naturalna kolonia rzadkiej paproci chronionej - pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris (porównaj Żarnowiec 1983b). W efekcie prac regulacyjnych - las i zarośla łęgowe wycięto, a bardzo żyzne siedlisko całkowicie zniszczono. Teren ten starano się zrekultywować i brzegi Soły obsadzono wierzbą purpurową, a na pozostałym obszarze zasiano trawę (bez odpowiedniego przygotowania gleby). Po ok. 12 latach od zakończenia prac regulacyjnych obserwujemy tam - na wąskim pasie przybrzeżnym (uprzednio obsadzonym wierzbami) występują stadia regeneracji zarośli wiklin nadrzecznych, zaś przesuszony i pozbawiony humusu teren planowanej łąki w całości zajmuje wybitnie synantropijne, ubogie florystycznie zbiorowisko z trzcinnikiem piaskowym Calamagrostis epigeios. Czy na takich działaniach polega współcześnie rozumiana regulacja podgórskiej rzeki? W wielu krajach Europy obserwujemy przecież dążenie do stopniowej renaturalizacji uregulowanych uprzednio rzek. Czy w Oświęcimiu nie potrafimy dostrzec walorów Soły, która na dosyć długim odcinku zachowała jeszcze naturalne koryto?

1 - powierzchnie lasów łęgowych w 1996r.; 2 - powierzchnie lasów łęgowych w 1980r.; 3 - zdewastowane stanowisko pióropusznika strusiego Matteucia struthiopteris

Naiwnym byłoby twierdzenie, że wszelkie regulacje są zbędne i rzekę należy pozostawić samą sobie. Wieloletnie doświadczenie wskazuje jednak, że prace regulacyjne prowadzone dotychczasowymi metodami są głównym czynnikiem zagrażającym szacie roślinnej międzywala.

Prace regulacyjne prowadzone dotychczasowymi metodami są głównym czynnikiem zagrażającym szacie roślinnej międzywala Soły. Fot. Piotr Rymarowicz.

Osobną sprawą jest obsadzanie międzywala obcymi dla tego terenu gatunkami drzew i krzewów, które zachwaszczają rodzimą florę. Dobrym przykładem jest tu robinia akacjowa Robinia pseudacacia zwana pospolicie akacją. Z niewiadomych względów, gatunek ten został niegdyś w nadmiernej ilości nasadzony wzdłuż wałów. Obecnie, robinia szeroko się rozprzestrzeniła na nie uprawianych łąkach i zaczyna wnikać do najsuchszych płatów zdegradowanych łęgów, skąd zaczyna wypierać pozostałe drzewa. Gatunek ten należy stopniowo eliminować z flory międzywala. W nasadzeniach należy preferować rodzime dla tego terenu drzewa, tj.: topolę czarną Populus nigra, wierzbę kruchą Salix fragilis, dąb szypułkowy Quercus robur, lipę drobnolistną Tilia cordata, klon jawor Acer pseudoplatanus, klon zwyczajny Acer platanoides i jesion wyniosły Fraxinus excelsior.

Uregulowane brzegi nawet po wielu latach nie odzyskują naturalnej pokrywy roślinnej. Fot. Józef Bebak.

Wysokie walory przyrodnicze, krajobrazowe i naukowo-dydaktyczne obszaru międzywala rzeki Soły w Oświęcimiu, w pełni uzasadniają utworzenie tu zespołu przyrodniczo-krajobrazowego. Ta forma ochrony zabezpieczy bioróżnorodność, a równocześnie stworzy tzw. "korytarz życia" dla migracji cennych gatunków roślin i zwierząt. Najlepiej zachowane łęgi topolowo-wierzbowe (znajdujące się w sektorach: I, III, IX i XI), powinny być dodatkowo chronione jako użytki ekologiczne (porównaj mapa 4 w Żarnowiec 1996c).

Większość sędziwych drzew znajduje się wewnątrz kompleksów łęgowych lub na ich obrzeżu, jedynie w sektorze XII występuje rozluźniona grupa 33 starych i dorodnych wierzb kruchych Salix fragilis, z których 7 przekracza średnicę orientacyjną dla drzew pomnikowych. To skupienie sędziwych drzew proponuję objąć ochroną jako pomnik przyrody.

Stanowisko nader rzadkiego mchu Barbula ferruginascens (w sektorze VI), nie wymaga dodatkowych zabezpieczeń. Należy je tylko trwale oznaczyć, aby nie zostało zdewastowane przy okazji prowadzonych prac ziemnych.

Szczególne walory przyrodnicze obszaru międzywala rzeki Soły w Oświęcimiu i objęcie go różnymi formami ochrony, absolutnie nie wyklucza użytkowania tego terenu w celach dydaktycznych i rekreacyjnych. Zagadnienia turystyki i wypoczynku w środowisku przyrodniczym są integralnie związane z ochroną jego naturalnych walorów, które są nieodzowne do regeneracji sił człowieka.

Niektóre wartościowe fragmenty terenu powinny być wykorzystane do dydaktyki ekologicznej i generalnie biologicznej. Należy wytyczyć dwie ścieżki przyrodnicze i tak je opracować, aby jedną - wykorzystywać do kształcenia ekologicznego mniej przygotowanego odbiorcy, zaś drugą - do dydaktyki na wyższym stopniu wtajemniczenia. Osobno dla każdej ścieżki należy przygotować i wydrukować odpowiedni przewodnik.

Tereny nad Sołą są tradycyjnym już miejscem rekreacji mieszkańców Oświęcimia i coraz liczniejszych przyjezdnych. Obszar ten, po odpowiednim zagospodarowaniu, jest w stanie zaspokoić aktualne i perspektywiczne potrzeby w zakresie wypoczynku codziennego i cotygodniowego. Ponad przeciętne walory przyrodniczo-krajobrazowe; tj. niski stopień urbanizacji, łęgowy krajobraz nadwodny, urozmaicone ukształtowanie terenu, bogata szata roślinna, możliwość plażowania i kąpieli oraz odbywania spacerów - zapewniają właściwe warunki rekreacji i wypoczynku w kontakcie z przyrodą. Ponad 40% powierzchni międzywala, po odpowiednim przygotowaniu, bez większej szkody dla środowiska przyrodniczego, może być wykorzystana do rekreacji o różnym stopniu nasilenia (porównaj mapa 4 w Żarnowiec 1996c). Wydaje się, że umiejscowienie terenów rekreacyjnych (z odpowiednio przygotowaną ofertą socjalno-bytową) na powierzchniach o stosunkowo małej wartości przyrodniczej, pozwoli nam bardziej efektywnie chronić cenniejsze przyrodniczo tereny, w tym - trudno dostępne, wartościowe lasy łęgowe.

DENISIUK Z. 1985. Szata roślinna województwa bielskiego. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej 13: 51-85.

KARCZMARZ K. & ŻARNOWIEC J. 1989a. Studies on propaguliferous species of Pohlia Section Pohliella in Poland. Taxonomy and distribution. Ann. Univ. M. Curie-Skłodowska, Sect. C 44: 143-164.

KARCZMARZ K. & ŻARNOWIEC J. 1989b. Barbula ferruginascens Stirt. (Musci: Pottiaceae) in Poland. Ann. Univ. M. Curie-Skłodowska, Sect. C 44: 165-171.

KONDRACKI J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne. ss. 340, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

MATUSZKIEWICZ J. 1976. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Cz. 3. Lasy i zarośla łęgowe. Phytocoenosis 5(1): 3-66.

MATUSZKIEWICZ W. 1981. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. ss. 298, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

OCHYRA R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W: K. ZARZYCKI, W. WOJEWODA & Z. HEINRICH (red.), Lista roślin zagrożonych w Polsce, pp. 79-85. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków.

SZWEYKOWSKI J. 1992. Czerwona lista wątrobowców zagrożonych w Polsce. W: K. ZARZYCKI, W. WOJEWODA & Z. HEINRICH (red.), Lista roślin zagrożonych w Polsce, pp. 75-78. Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków.

TOMIAŁOJĆ L. (red.), 1993. Ochrona przyrody i środowiska w dolinach nizinnych rzek Polski. ss. 235, Komitet Ochrony Przyrody PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków.

ZAJĄC M. 1989. Flora południowej części Kotliny Oświęcimskiej i Pogórza Śląskiego. Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell., Pr. Bot. 19: 1-199.

ŻARNOWIEC J. 1983a. Udział i znaczenie diagnostyczne mszaków w zbiorowiskach półnaturalnych i synatropijnych Oświęcimia. ss. 151 + 28 ryc. + 62 tab., Instytut Botaniki, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin; praca doktorska; maszynopis.

ŻARNOWIEC J 1983b. Stanowisko pióropusznika strusiego Matteucia struthiopteris w Kotlinie Oświęcimskiej. Chr. Przyr. Ojcz. 4: 55-59.

ŻARNOWIEC J 1987. Alarm dla oświęcimskiej przyrody. Tygodnik "Kronika", rok XI, 28(562): 7.

ŻARNOWIEC J. 1996a. Zbiorowiska mszaków Oświęcimia. Archiwum Ochrony Środowiska 3-4: 145-164.

ŻARNOWIEC J. 1996b. The bryoflora of urban areas - a floristic-ecological case study of Oświęcim town (S Poland). Fragm. Flor. Geobot. 41(1): 355-377.

ŻARNOWIEC J. 1996c. Szata roślinna międzywala rzeki Soły na obszarze Oświęcimia - stan zachowania, zagrożenia i problemy ochrony. Ekspertyza wykonana na zlecenie Zarządu Miasta Oświęcimia, ss. 77 + 2 kolorowe mapy tematyczne; maszynopis.

ŻARNOWIEC J. 1996d. Łęgi topolowo-wierzbowe Salici-Populetum (R. Tx. 1931) Meijer Drees 1936 w Oświęcimiu - stan zachowania, zagrożenia i problemy ochrony. Zeszyty Naukowe - PŁ, Inżynieria Włókiennicza i Ochrona Środowiska 40(12).

1. Badania nad florą i zbiorowiskami roślinnymi międzywala rzeki Soły prowadzono od 1979r.; analizy w 1996r. częściowo finansował Zarząd Miasta Oświęcimia (umowa nr 100/96).
2. Antropopresja to całokształt bezpośrednich i pośrednich oddziaływań człowieka, wywołujących zmiany w szacie roślinnej.
3. Antropofity to gatunki obce naturalnej florze określonego terenu.