Fragmenty uchwał i wniosków podjętych przez Komitet Ochrony Przyrody PAN w wyniku sesji poświęconej “Zagospodarowaniu i ochronie dużych rzek i ich dolin w Polsce”, Wrocław, 26-28 września 1991 r.

Źródło: Ludwik Tomiałojć (red.), “Ochrona przyrody i środowiska w dolinach nizinnych rzek Polski”, Kraków 1993, str. 226-228

Polska Akademia Nauk, Komitet Ochrony Przyrody, Instytut Ochrony Przyrody PAN

Po zapoznaniu się z opracowaniami przedstawionymi przez specjalistów-przyrodników i przez wykładowców-hydrotechników oraz w rezultacie dyskusji stwierdzono że: (...)

W odniesieniu do lasów łęgowych:

1. Nadrzeczne lasy łęgowe są najbogatszym w gatunki roślin i zwierząt środowiskiem leśnym na naszym kontynencie, będącym analogiem niektórych lasów deszczowych strefy tropikalnej. Na przykład, w łęgach znajduje schronienie i byt około 62% wszystkich gatunków śródlądowych ptaków Europy. Zarazem jest to jeden z najsilniej zredukowanych powierzchniowo (do około 5% stanu pierwotnego) i najgłębiej przekształconych przez człowieka typów lasów.
2. Lasy łęgowe, rosnące niegdyś w strefie zalewów rzecznych i w obrębie wzniesionych później wałów przeciwpowodziowych, są ponadto najlepszym naturalnym rezerwuarem dla wód powodziowych oraz buforem obniżającym niszczycielską siłę powodzi. W licznych krajach (np. w USA, Nowej Zelandii i w Europie Zachodniej) celowo sadzi się lasy w obrębie poszerzanych ostatnio stref międzywala.
3. Lasy łęgowe są zagrożone całkowitym zanikiem w rezultacie procesów ich grądowienia, po ustaniu corocznych zalewów. Aby zapobiec tej stracie, należy jak najwięcej zachowanych do dziś fragmentów różnych lasów łęgowych (wierzbowo-topolowych, wiązowych i jesionowo-olchowych) uchronić przed wyrębem oraz rozpocząć prace zmierzające do powstrzymania, a nawet, gdzie to możliwe, zawrócenia procesu ich grądowienia.
4. Aby lasy łęgowe mogły być zachowane dla przyszłości, nieodzowna jest zmiana w sposobie myślenia, które powinno łączyć w sobie uwzględnianie znanych prawidłowości ekologicznych z rozsądnym stosowaniem nowoczesnej hydrotechniki, czyli:

• w miejscach krytycznych należałoby poszerzyć obwałowaną część doliny rzeki (tzw. międzywale), zamiast ciągłego podwyższania wałów zlokalizowanych przez poprzednie pokolenia zbyt blisko koryta rzecznego;
• trzeba rozpocząć budowę nowych lub odbudowę starych polderów porośniętych lasem dla okresowego przetrzymywania w nich nadmiaru wód powodziowych w taki sposób, aby stało się możliwe odtwarzanie lasów łęgowych, typowych dla danej doliny rzecznej, co wymaga szybkiego wyprowadzenia założonych ostatnio w niektórych polderach upraw rolnych;
• trzeba preferować budowę zbiorników retencyjnych na bocznych dopływach dużych rzek, a nie na nich samych, i uwalniać zapasy wody w sposób najbardziej zbliżony do naturalnego.

1. Komitet zwraca uwagę leśników na szczególne wartości przyrodnicze lasów łęgowych, na potrzeby ich odtwarzania w miejscach, gdzie uległy procesom grądowienia. Jako siedliska bogatej flory i fauny wymagają one zachowania różnorodnych stadiów sukcesyjnych, włącznie ze stadium dojrzałym. Bogate doświadczenia amerykańskie w zakresie gospodarki leśnej w tzw. old-growth forests (mające swą olbrzymią dokumentację i osiągnięcia w postaci ubiegłorocznej decyzji Kongresu Stanów Zjednoczonych o wprowadzeniu drastycznego ograniczenia wyniszczania dojrzałych lasów) mogą być wzorem dla naszych działań, zamiast uporczywego powielania niektórych przestarzałych już XIX-wiecznych wzorów niemieckich.
2. Komitet występuje z wnioskiem o odwołanie okólnika ministerialnego zezwalającego na wycinanie lasów w obrębie obwałowań przeciwpowodziowych gdyż bywa to nadużywane do wyniszczania łęgów nadodrzańskich i nadwiślańskich. Każdy przypadek zagrożenia zatorami powinien być rozpatrywany indywidualnie, a decyzje o ewentualnym usunięciu dojrzałego lasu powinny być oparte na obliczeniach przewidywanych skutków przepływu wód, sprawdzeniu na modelach oraz po rozważeniu wszystkich alternatywnych rozwiązań technicznych (odsunięcie wałów od rzeki, budowę polderów, kanałów ulgi, itp.). (...)

Dodatek 2.

Fragmenty uchwał i wniosków podjętych przez Komitet Ochrony Przyrody PAN w wyniku sesji poświęconej “Ocenie stanu i zagrożeniom przyrody w dolinach małych rzek w Polsce”, Wrocław, 27 - 28 marca 1992 r.

Źródło: Ludwik Tomiałojć (red.), “Ochrona przyrody i środowiska w dolinach nizinnych rzek Polski”, Kraków 1993, str. 229-230

Polska Akademia Nauk, Komitet Ochrony Przyrody, Instytut Ochrony Przyrody PAN

Małe rzeki wraz z ich dolinami w ogromnej większości zostały już dawno zmienione przez człowieka i zachowały tylko lokalnie naturalny charakter. Takie fragmenty krajobrazu są niejednokrotnie cenne przyrodniczo, odznaczają się specyficznymi warunkami ekologicznymi oraz charakterystycznymi gatunkami roślin i zwierząt. Dlatego ważne i nie cierpiące zwłoki jest zinwentaryzowanie i objęcie ścisłą ochroną tych reliktowych niewielkich w skali kraju, powierzchni. Drugim ważnym celem zachowania dolin małych rzek w stanie naturalnym i wypracowania dla nich racjonalnych zasad gospodarowania jest konieczność utrzymania lub przywrócenia im zdolności do samooczyszczania wód. Byłoby to rozwiązaniem optymalnym, tak z ekologicznego jak i ekonomicznego punktu widzenia.

W zakresie ochrony dolin małych rzek Komitet Ochrony Przyrody PAN (KOP) uważa za konieczne:

1. Uznać za sprawę nadrzędną w skali Polski utrzymanie lub przywrócenie wysokiej jakości oraz zwiększenie zasobów wodnych, jak również wypracowanie optymalnych ekologicznie form gospodarowania dolinami rzecznymi. Temu celowi należy podporządkować całą gospodarkę wodną. Wysoką jakość wód powierzchniowych można zapewnić tylko przez utrzymywanie naturalnych zdolności samooczyszczających zlewni, przy wsparciu technicznym metodami ochrony środowiska.
2. Wobec istnienia ocen, że około połowy zanieczyszczeń krajowych wód pochodzi z tzw. zanieczyszczeń powierzchniowych (związanych głównie z chemizacją rolnictwa) jest niezbędne stosowanie systemów melioracyjnych wykorzystujących lub tworzących śródpolne zbiorniki retencyjne jako odbieralniki wód powierzchniowych. Zapobiegłoby to spływaniu zanieczyszczeń bezpośrednio do rzek i jezior.
3. Dla przywrócenia zdolności samooczyszczania się wód należy dokonać renaturyzacji większości uregulowanych małych rzek w Polsce (...)
4. Zapewnić kompleksową ochronę warunków wodnych na całych obszarach alimentacyjnych źródeł, zwłaszcza tych chronionych w rezerwatach lub przyległych do terenów chronionych.
5. Objąć ochroną rezerwatową lub w formie parków krajobrazowych najlepiej zachowane fragmenty dolin małych rzek wraz z wszystkimi typowymi dla nich biotopami leśnymi, łąkowymi i szuwarowymi. Szczególnie ważne jest zapewnienie ochrony dolinom odpowiadającym kryteriom podpisanej przez Polskę międzynarodowej Konwencji Ramsarskiej (...). Wszelkie prace melioracyjne i regulacyjne w takich dolinach muszą być wstrzymane i wnikliwie rozważone na nowo z uwzględnieniem poprzedzających je ekspertyz florystycznych i faunistycznych. Projekty takich prac powinny być opiniowane obowiązkowo przez wojewódzkie komisje ochrony przyrody lub specjalnie powołane komisje ds. ekologicznych ocen projektów melioracyjnych.
6. W celu ochrony bogactwa przyrody zachowanej w dolinach małych rzek oraz utrzymania ich zdolności samooczyszczających należy przestrzegać następujących zasad:

• zapobiegać przesuszeniu dolin ograniczając rozmiar melioracji, odbudowując systemy małej retencji, m. in. poprzez planowe reintrodukcje bobrów;
• na obszarach najcenniejszych należy zachować lub przywrócić przyjazne przyrodzie sposoby gospodarowania;
• nie dopuszczać do wycinania zakrzaczeń nadrzecznych oraz odtwarzać trwałą szatę roślinną wzdłuż cieków (łąki, zarośla itp.);
• aktywnie chronić lasy łęgowe;
• chronić nadrzeczne obszary torfowe m. in. poprzez niezalesianie ich, utrzymywanie właściwych stosunków wodnych, pozostawianie torfianek itp.;
• nie niwelować teras zalewowych i utrzymać naturalny mikrorelief ich powierzchni.

1. Wielkoobszarowe systemy ochrony przyrody tworzone aktualnie w oparciu o przegląd i waloryzację przyrodniczą w skali wojewódzkiej układać się powinny w scalone formy przestrzenne. Należy dążyć, aby doliny rzeczne i kompleksy leśne stanowiły w nich korytarze łączące obszary cenne przyrodniczo. Dla obszarów takich należy opracować specjalne metody gospodarowania i postępowania, zmierzające do zachowania możliwie najwyższej mozaikowości środowiska, a w konsekwencji różnorodności gatunkowej flory i fauny.
2. Wobec częstego lokalizowania wysypisk śmieci nad rzekami należy wzmóc kontrolę gospodarki odpadami i przestrzegania zasad ich składowania, co zapewni ochronę zarówno wód powierzchniowych (przez likwidację dzikich wysypisk) jak i podziemnych (zakaz zakopywania odpadów). (...)