Szkolenie: "Przyjazna środowisku strategia ochrony przed powodzią"
Andrzej Ruszlewicz
Fundacja Ekologiczna Ziemi Legnickiej "Zielona Akcja"ROZWÓJ ZRÓWNOWAŻONY W DOLINACH RZECZNYCH
Mało kto z nas pamięta, że w ogólnonarodowym referendum z dnia 18 maja 1997 roku, przyjęliśmy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, gdzie już w art. 5 zapisane jest: "Rzeczpospolita Polska ... zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju". W art. 74, pkt. 1 uznaliśmy że "Władze Publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom". Zapisy te są konsekwentną realizacją podpisanych przez nasze państwo konwencji i porozumień międzynarodowych:
- "Środowisko i rozwój", Rio de Janeiro 1992 rok (tzw. "Szczyt Ziemi");
- "O czyste środowisko Europy", Lucerna 1993 rok;
- "Paneuropejska Strategia Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej", Sofia 1995 rok.
Idea rozwoju zrównoważonego wynika z konieczności sprostania wyzwaniom nowego tysiąclecia.
Rozwój naszej cywilizacji wymaga nowej filozofii. Po żywiołowym rozwoju przemysłowym, nieograniczonym korzystaniem z zasobów naturalnych i beztroskim zanieczyszczaniu i przekształcaniu środowiska przyrodniczego, przyszedł czas na zmianę postaw. Zauważyliśmy, że prawa rządzące światem żywym w równej mierze dotyczą nas jak i każdej żywej istoty na naszej planecie. Po zachwycie rozwojem technologii i okresem wiary, że nasz umysł pozwoli nam panować nad prawami natury wiemy, że zbliżają się granice których nie możemy przekroczyć. Życie bez czystej wody do picia, gleby dającej nam żywność, czy roślin dostarczających nam tlen, jest niemożliwe. Ten uproszczony przykład to tylko niewielki ułamek skomplikowanych powiązań i zależności miedzy organizmami i zjawiskami warunkującymi życie na Ziemi.
Przyjęta przez nas zasada rozwoju zrównoważonego, to zgoda na rozwój gospodarczy i społeczny w harmonii z poszanowaniem przyrody. Granicą podejmowanych przez nas działań, powinno być zagrożenie dla środowiska przyrodniczego. Wielu polityków interpretuje rozwój zrównoważony jako zapewnienie, że np. wszystkie regiony mają rozwijać się tak samo, równomiernie. Przerażający jest fakt braku podstawowej wiedzy na temat ekorozwoju. W dalszym ciągu przyjmuje się, że jest to domena zarezerwowana tylko dla ekologów. Często słowa ekorozwój lub rozwój zrównoważony, w programach i strategiach rozwoju traktowane są jako ozdobniki i hasła uspakajające tą część społeczeństwa, która pojmuje zagrożenia nowego tysiąclecia. Podstawowa zasadą rozwoju zrównoważonego "myśleć globalnie, działać lokalnie" powinna przejawiać się we wszystkich działaniach polityków i władz. Uciekanie za parawan walki z bezrobociem, dobrem społeczności jest albo głupotą wynikającą z niewiedzy, albo cynizmem. Obszar i środowisko przyrodnicze w którym teraz żyjemy, za chwilę będzie musiał służyć naszym potomkom. Czy pozostawimy im szansę na godne i spokojne życie? Czy oni zrozumieją, że muszą toczyć wojny o czystą wodę bo my chcieliśmy mieć jeszcze jeden luksusowy samochód? Czasami trzeba tylko trochę dobrej woli aby postępować zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego.
Rozwój zrównoważony - myśl globalnie działaj lokalnie.
Od wielu lat taka zasada przyświeca działaniom, które realizujemy wspólnie z samorządami wielu gmin w Polsce. Szacunek dla środowiska przyrodniczego to cecha, która zachowała się w wielu umysłach mieszkańców z małych gmin wiejskich. Tam codzienne obcowanie z naturą, od małego dziecka uczy szacunku dla każdej żyjącej istoty. Gminy opracowują własne strategie rozwoju zrównoważonego w oparciu o zasady Agendy 21.
Czym na poziomie gminy i społeczności lokalnych jest rozwój zrównoważony = ekorozwój?
Podstawą są trzy zasady:
- Równość szans w dostępie do zasobów i odprowadzania zanieczyszczeń - filozofia sprawiedliwości międzypokoleniowej.
- Równość szans pomiędzy człowiekiem i przyrodą, funkcjonowanie cywilizacji ludzkiej z zachowaniem trwałości podstawowych procesów przyrodniczych wraz z ochroną różnorodności biologicznej.
- Równość szans między tym co lokalne a ponadlokalne, potrzeby ogólnospołeczne są zaspokajane na równi z potrzebami lokalnych społeczności.
Dążąc do rozwoju zrównoważonego powinniśmy uruchomić i kontynuować takie podstawowe procesy jak:
- ograniczenie zużywania odnawialnych zasobów do granic możliwości ich odtwarzania;
- ograniczenie zużywania nieodnawialnych zasobów do skali pozwalającej na zastępowanie ich poprzez odpowiednie substytuty;
- stopniowe eliminowanie substancji niebezpiecznych i toksycznych;
- utrzymywanie skali emisji zanieczyszczeń i zakłóceń tak, aby nie przekroczyć pojemności asymilacyjnej środowiska;
- stała ochrona różnorodności biologicznej na poziomie krajobrazu, ekosystemów, gatunków i genów;
- uspołecznienie procesów podejmowania decyzji na rożnych poziomach poczynając od parlamentu kończąc na samorządach i społecznościach lokalnej;
- tworzenie warunków dla zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego każdej jednostce.
Szanse na rozwój zrównoważony w gminie zależą od wielu czynników:
- Władze gminy muszą posiadać silną wolę opracowania strategii ekorozwoju gminy.
- Rada gminy i zarząd są głównymi animatorami rozwoju swoich "małych ojczyzn", na nich spoczywa pobudzanie, organizowanie i realizacja działań rozwoju zrównoważonego.
- Podstawą powodzenia jest wysoka świadomość ekologiczna społeczeństwa.
- Społeczność lokalna musi wspierać realizacje przyjętej przez gminę strategii rozwoju.
- Żadna strategia nie może być skutecznie realizowana jeżeli do jej tworzenie nie poprosimy mieszkańców.
Wspomniane wcześniej uspołecznienie procesów decyzyjnych, a takim jest przyjęcie drogi rozwoju gminy, pozwala na uniknięcie wielu konfliktów, a także silne wsparcie dla podejmowanych działań.
Czym zatem jest wspomniana strategia rozwoju zrównoważonego?
Strategia rozwoju zrównoważonego gminy jest sposobem osiągania wyznaczonych celów poprzez sterowanie rozwojem. Przy konstruowaniu wizji i sposobów dojścia do niej, za podstawę - oprócz typowych dla strategii elementów - bierze się wartość środowiska. Granicą podejmowanych działań jest trwałość zasobów środowiska i ich ochrona.
Po co gminie strategia ekorozwoju?
- Tworzenie strategii ekorozwoju pozwala gminie zaplanować swoją przyszłość w perspektywie kilkunastu lat. Pozwala spojrzeć na gminę całościowo, rozpatrując poszczególne obszary działalności gminy w powiązaniu ze sobą.
- Strategia ekorozwoju to nie tylko dokument opisujący drogi dojścia do założonych celów, ale także proces w którym uczestniczą przedstawiciele samorządu i mieszkańcy zainteresowani przyszłością swojej gminy. Dlatego mówi się, że strategia jest procesem, budowana począwszy od oceny stanu wyjściowego gminy poprzez nakreślenie wizji, wybór celów i sposobów ich realizacji aż do wdrażania przyjętych koncepcji.
- Zapisanie tego procesu w formie dokumentu umożliwia stałą ocenę postępów i korygowanie błędów przez wszystkich członków społeczności lokalnej.
- Budowanie strategii umożliwia zaangażowanie władz lokalnych oraz mieszkańców w planowanie swojej przyszłości. Uwzględnienie różnych opinii, pomysłów i koncepcji często wymaga consensusu. Osiągnięty na drodze otwartej dyskusji cel pozwala na wypracowanie strategii z którą będzie identyfikowała się społeczność lokalna.
- Tworzenie strategii sprzyja realistycznej ocenie mocnych i słabych stron gminy a przez to przyjrzenie się możliwościom, potencjalnym problemom, które mogą się pojawić w przyszłości. Przewidując władze lokalne mogą uniknąć wielu trudności.
- Strategia umożliwia efektywne gospodarowanie zasobami takimi jak środowisko, ludzie, infrastruktura i środki finansowe. Zasoby te są zwykle ograniczone, dlatego też w strategii można zaplanować odpowiednie gospodarowanie nimi.
- Strategia - to instrument długofalowego zarządzania gminą. Wnosi elementy ciągłości i trwałości w poczynania władz gminy, niezależnie od zmieniających się układów politycznych.
Budując strategię ekorozwoju gminy przechodzimy następujące etapy:
Diagnoza (w jakim punkcie jesteśmy) - czyli ocena stanu aktualnego gminy.
Na tym etapie należy opisać gminę, wybierając te informacje, które będą miały kluczowy wpływ na jej rozwój. W przypadku strategii ekorozwoju, istotnym elementem będzie stan i problemy środowiska przyrodniczego oraz ich wpływ na społeczno-gospodarcze funkcjonowanie gminy.
Dobrze wykonana faza diagnostyczna umożliwia przeanalizowanie przyczyn stanu obecnego i zobaczenia, co się będzie dalej działo jeśli powstrzymamy się od jakiejkolwiek ingerencji.
Formułowanie wizji i celów strategicznych (do czego zmierzamy).
Ten etap warto rozpocząć od tworzenia wizji, czyli obrazu naszej gminy za 10-15 lat. Dotychczasowe doświadczenia gmin tworzących strategie wskazują, że jest to przedział czasu w miarę przewidywalny, w którym można sensownie planować i zbierać owoce zaplanowanych zmian.
Sposoby realizacji (jak to osiągniemy) - jeśli mamy określoną wizję i cele strategiczne, wówczas warto ustalić cele bardziej szczegółowo, aby można było wybrać te najważniejsze i ustalić kolejność ich realizacji. Na tym etapie powstają konkretne plany działań do wybranych celów priorytetowych.
Każdy kolejny etap jest konsekwencją poprzedniego, nie ma więc możliwości "pójścia na skróty". Tworzenie strategii to przechodzenie od ogółu (wizja gminy) do szczegółu (projekty działań) przy czym im precyzyjniejszych analiz i wyborów dokona się na poszczególnych etapach, tym prostsza będzie realizacja strategii a prawdopodobieństwo niepowodzenia odpowiednio mniejsze.
W wyniku budowy strategii ekorozwoju gminy otrzymujemy:
- Dokument w wersji pisanej strategii.
- Zalecenia do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy.
- Miejscowe lobby społeczne zaangażowane w rozwój gminy.
Model planowania rozwoju gminy może być przykładem, jak takie działania można realizować na poziomie powiatu, regionu, województwa, dorzecza.
Wola podzielenia się władzą z wyborcami to objaw dojrzałości politycznej - niestety na co dzień tak rzadko spotykana.
Dlaczego doliny rzeczne powinny być szczególnie traktowane w planowaniu rozwoju zrównoważonego?
Ponieważ powinniśmy wziąć pod uwagę że:
- rozlewiska rzek stanowią najbardziej produktywne ekosystemy;
- lasy na siedliskach hydrogenicznych pełnia istotną rolę w retencjonowaniu wód
- i regulowaniu równowagi środowiska przyrodniczego na szerszym obszarze;
- rozlewiska odgrywają decydującą rolę w procesie samooczyszczania się rzek (badania Obrdlika, Bergera i Schurichta na Renie);
- z dolinami dużych rzek niżowych związane są bogate układy siedlisk hydrogenicznych, zarówno wodnych, samych rzek, jak i łąkowych czy bagiennych;
- są istotne dla funkcjonowania naturalnego krajobrazu;
- mają wpływ na leśnictwo;
- odgrywają istotną rolę w gospodarce rybackiej;
- stanowią istotny element ochrony przeciwpowodziowej;
- są miejscem gdzie mieszka i prowadzi swoją działalność duża ilość ludzi;
- stanowią istotny element w planowaniu przestrzennym;
- rzeki są wykorzystywane do transportu ludzi i towarów;
- posiadają bogatą historię i stanowiły miejsce najwcześniej zasiedlane przez człowieka;
- czystość rzek i dolin rzecznych ma istotny wpływ na zdrowie i życie człowieka;
- są miejscem gdzie jest możliwe pozyskiwanie energii z źródeł odnawialnych (energia wody, biomasa);
- posiadają dobre warunki do produkcji rolnej;
- stanową istotny element w retencji wody, nawadnianiu;
- posiadają duże znaczenie w zapewnieniu dostaw wody pitnej;
- pełnią funkcje rekreacyjne i turystyczne, np.: wędkarstwo, agroturystyka, turystyka, sport;
- są korytarzami ekologicznymi charakteryzującymi się bogactwem siedlisk i nisz ekologicznych;
- są korytarzami ekologicznymi dla gatunków wędrownych i rozprzestrzeniających się na dalekie odległości (ptaki, ryby wędrowne, duże ssaki);
- są drogami ekspansji gatunków (populacji), między innymi ze względu na przejściowy charakter przyrody Polski (granice zasięgu);
- są drogami wymiany genów między względnie izolowanymi populacjami;
- są drogami regularnych migracji;
- są miejscem koncentracji (odpoczynku, żerowania, nocowania);
- są miejscem zimowania wielu gatunków ptaków;
- porośnięte są lasami łęgowymi o niezwykle silnym zróżnicowaniu gatunków;
- np. wydra gatunek ginący w Europie ma w dolinach dużych rzek swoje ostoje oraz krajowe i międzynarodowe korytarze ekologiczne (Odra, Wisła, Warta, Noteć, Pilica, San, Bug i Narew);
- ryby odbywają intensywne tarło na rozlewiskach - płytko zalane łąki i szuwary;
- rozlewiska są miejscem intensywnego żerowania ryb;
- unikalne warunki życia i mozaikowy charakter rozlewisk powoduje, że może tu żyć wiele rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków, wiele z nich można znaleźć wyłącznie na rozlewiskach, np.: kotewka orzech wodny, rybitwa białoczelna;
- są obszarami istotnymi ze względu na występowanie ptaków;
- funkcjonowanie rozlewisk uzależnione jest od fluktuacji poziomu wody.
Ta lista nie wyczerpuje wszystkich elementów istotnych w rozwoju zrównoważonym w dolinach rzecznych.
Planując rozwój zrównoważony w dolinach rzecznych powinniśmy wziąć pod uwagę:
- ład ekologiczny,
- ład gospodarczy,
- ład społeczny,
- ład przestrzenny.
Integracja działań podejmowanych w ramach tych czterech ładów, pozwala na harmonijny, trwały, sprawiedliwy i prawidłowy rozwój społeczności w dolinach rzecznych.
Uwzględnienie wszystkich zasad, które cechują rozwój zrównoważony, przy planowaniu rozwoju dolin rzecznych jest koniecznością. Szkoda, że te tak istotne dla rozwoju naszego kraju obszary, traktowane są jako pole działań gabinetowych, a rozwój zrównoważony pojawia się w decyzjach jako mało znaczące hasło.
Bibliografia:
- Anna Liro., Koncepcja Krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. IUCN Poland. Warszawa 1995.
- Emil Dister., Naturalne rozlewiska Dunaju, ich funkcja i ocena. WWF. Rastatt.
- Tadeusz Bory., Jak budować program ekorozwoju. Informacje ogólne. Agenda 21 tom I. Jelenia Góra 1998.
- Ekorozwój w gminie. Poradnik pracownika samorządowego. Sejmik Samorządowy Gmin Województwa Jeleniogórskiego. Jelenia Góra 1997.
- Krukowska-Szopa I., Ruszlewicz A.. Poradnik ekorozwoju gmin wiejskich. USAID. Warszawa 1998.