Szkolenie: "Przyjazna środowisku strategia ochrony przed powodzią"

Janusz Żelaziński
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa

OGÓLNE WIADOMOŚCI O WEZBRANIACH I POWODZIACH W POLSCE

 

1. Wezbrania i powodzie

Pojęcia te są często mylone. Oto poprawne definicje: wezbraniem nazywamy wzrost poziomu wody (w rzece, jeziorze lub morzu) natomiast powodzią nazywamy wezbranie powodujące zagrożenie życia ludzi oraz szkody społeczno - ekonomiczne i środowiskowe (zniszczenie domów, dróg, upraw, zabytków kultury materialnej i duchowej, demoralizację, dezorganizację życia społecznego, skażenie terenu i wód substancjami szkodliwymi i in.). Wezbrania są zjawiskiem naturalnym i pożytecznym dla środowiska przyrodniczego, jeśli nie powodują rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń powstających w wyniku działalności człowieka. Oczywiście pierwotną przyczyną powodzi są wezbrania. Wywołują one powódź, wskutek użytkowania przez człowieka terenów zalewowych w taki sposób, że ich zalanie powoduje szkody. Jeżeli teren zalewowy użytkowany jest np. jako pastwisko, wówczas okresowe zalanie pastwiska może być pożyteczne (zwiększyć plony traw). Jeżeli natomiast na terenie zalewowym zostaje wybudowane miasto, to zalew wodami wezbraniowymi powoduje wielkie szkody i często śmierć ludzi. Z tego co powiedziano wyżej wynika jasno, że najskuteczniejszą (praktycznie jedyną w pełni skuteczną) metodą ochrony przed powodzią jest zaniechanie użytkowania przez człowieka terenów zalewowych w sposób podatny na szkody wywoływane zalaniem.

 

2. Przyczyny wezbrań

Generalnie przyczyny wezbrań rzek i jezior to:

Często wymienione przyczyny występują łącznie. Przykładowo, jednocześnie topi się pokrywa śnieżna, pada deszcz, a spływająca rzeką kra (pokruszona wskutek odwilży pokrywa lodowa) zatrzymuje się na mieliznach i krzakach w korycie rzeki, tworząc zatory lodowe.

Wezbrania Bałtyku u jego polskich wybrzeży, powodowane są sztormowymi wiatrami wiejącymi z północy i zachodu - na Bałtyku nie występują bowiem pływy. Ze względu na przyczyny, na obszarze Polski wyróżnić można następujące rodzaje wezbrań:

Jak widać z powyższego zestawienia, przyczyną wezbrań są naturalne zjawiska związane z klimatem i pogodą. Możliwości oddziaływania człowieka na te zjawiska są bardzo ograniczone, ponieważ nie potrafimy kształtować pogody. Pewne możliwości oddziaływania w przypadku powodzi zatorowych, stwarzają lodołamacze, prace minerskie, regulacja koryt rzecznych i tzw. zapory śryżowe. Możliwości te sprawdzają się w przypadku średniej wielkości wezbrań, lecz zawodzą w przypadku wezbrań katastrofalnych.

 

3. Przyczyny powodzi

Jak powiedziano wyżej, wezbrania wywołują powódź tylko wówczas, gdy wody wezbraniowe zalewają tereny użytkowane przez człowieka w taki sposób, że zalanie powoduje szkody. Powtórzmy więc, że najskuteczniejszą metodą ochrony przed powodzią jest zaniechanie użytkowania przez człowieka terenów zalewowych w sposób podatny na szkody wywoływane zalaniem. Niestety słuszna zasada "odsunąć człowieka od wody", może być stosowana tylko w ograniczonym zakresie. Zarówno w Polsce jak i w innych krajach, historyczne miasta i centra cywilizacji rozwijały się w dolinach rzek, często na terenach zalewowych. Nierealne jest przeniesienie Wrocławia, Krakowa, Warszawy, czy Gdańska na teren bezpieczny. Natomiast możliwe i niezbędne jest ograniczenie zabudowy terenów zalewowych w przyszłości. Jest to trudny problem legislacyjny, wykraczający poza problematykę niniejszego wykładu.

W Polsce znakomita większość terenów zalewowych użytkowanych, w sposób wrażliwy na skutki zalania - jest chroniona wałami. Większe powodzie są zazwyczaj spowodowane awariami obwałowań podczas wezbrań. Niektóre doliny rzeczne, zwłaszcza w górach i na podgórzu, są chronione poprzez zbiorniki retencyjne. Jeżeli pomimo istnienia zbiorników, występują szkody powodziowe w dolinach bezpośrednio poniżej zbiorników oznacza to, że zbiornik nie spełnił przypisanych mu funkcji przeciwpowodziowych.

Lokalna powódź wywołana nawalnym deszczem może wystąpić w każdym punkcie kraju, nawet jeśli nie ma tam rzeki. Silnie zagrożone są wszystkie miasta (ściślej zabudowane tereny zalewowe) położone w dolinach rzek górskich. Duże rzeki podgórskie (np. górna Wisła, Górna Odra) oraz duże rzeki nizinne, stanowią również silne zagrożenie. W rzekach tych występują wielometrowe wezbrania, a ich doliny są gęsto zaludnione i znajdują się w nich największe miasta (np. Wrocław, Kraków, Warszawa, Gdańsk, Racibórz, Opole Brzeg i wiele innych,). Doliny takie są zazwyczaj chronione wałami, co zmniejsza zagrożenie małymi i średnimi wezbraniami, lecz nie zabezpiecza przed wezbraniami katastrofalnymi. Do terenów szczególnie zagrożonych zaliczyć należy Żuławy delty Wisły, na których położone są częściowo wielkie miasta Gdańsk i Elbląg.

W pracach nad strategią ochrony przeciwpowodziowej, prowadzonych w ramach programu finansowanego z pożyczki Banku Światowego przyjęto, że celem ochrony przeciwpowodziowej jest:

  1. ochrona życia ludzi;

  2. mnimalizacja szkód społeczno – ekonomicznych i środowiskowych wywołanych powodziami (środowisko traktowane jest szeroko z uwzględnieniem zarówno środowiska przyrodniczego jak i kulturowego).

Kolejność w jakiej wymienione zostały powyższe dwa cele, wyznacza ich hierarchię. Wydaje się, że jest ona niezwykle ważna. Dlatego w rozważaniach nad strategią ochrony przeciwpowodziowej, należy uwzględniać wszystkie powodzie będące przyczyną śmierci ludzi. Również powodzie, które spowodowały istotne szkody społeczno – ekonomiczne i środowiskowe.

Wszędzie tam, gdzie występują wezbrania, a w terenie zalewowowym chronionym środkami technicznymi i niechronionym mieszkają i gospodarują ludzie, istnieje zagrożenie powodziowe i powódź prędzej czy później wystąpi. Ze stwierdzenia powyższego wynika konieczność:

Są to zalecenia zawsze aktualne i ważne, niezależnie od wyboru strategii ochrony przeciwpowodziowej. Miast i osiedli położonych w dolinach rzek nie można przenieść w tereny bezpieczne, zaś możliwość eliminacji zagrożeń poprzez techniczne środki ochrony - jest utopią (problem ten będzie przedmiotem następnego wykładu).