Inwentaryzacja czyli spis podstawowych elementów przyrody jest wyjściowym dokumentem do dalszych przedsięwzięć syntetyzujących wiedzę o bioróżnorodności badanego obszaru (gminy, województwa, Polski). Inwentaryzacja przyrodnicza dotyczy przyrody ożywionej (flora, fauna, roślinność) jak i wybranych elementów przyrody nieożywionej (skały, naturalne odkrywki, stare kamieniołomy, punkty widokowe, koryta rzeczne, wodospady itp.)
Najważniejszym etapem prac inwentaryzacyjnych jest elementarne rozpoznanie całych ekosystemów w terenie. Prace terenowe pozwalają ustalić aktualny stan przyrody badanego obszaru. Dopiero takie rozpoznanie terenowe w połączeniu z wcześniejszymi danymi na temat badanego obszaru (historyczne, publikowane, niepublikowane, istniejące wcześniej opracowania itp.) powinno być podstawą dalszych działań, którymi najczęściej jest waloryzacja przyrodnicza, czyli przyporządkowanie poszczególnym fragmentom badanego obszaru różnych kategorii (rang, walorów) w zależności od wartości przyrodniczej (tereny o najwyższych walorach › tereny silnie przekształcone).
Inwentaryzacja przyrodnicza powinna być punktem wyjścia do planowania różnorodnych form ochrony przyrody (parki krajobrazowe, rezerwaty, użytki ekologiczne itp.). Szczegółowe inwentaryzacje powinny być również wykonywane w istniejących już obiektach chronionych. Działanie to pozwala określić przemiany zachodzące na terenie obszaru chronionego, a także dobrać (zweryfikować) program ewentualnych zabiegów ochronnych (ochrona czynna, bierna). Inwentaryzacja przyrodnicza powinna być również podstawą "zrównoważonego" rozwoju przestrzennego na poziomie lokalnym (gminy, powiaty), czyli podstawą dobrze wykonanego planu zagospodarowania przestrzennego. Brak elementarnego rozpoznania przyrodniczego jest wielokrotnie przyczyną konfliktów dotyczących lokalizacji poszczególnych inwestycji. Wykonanie inwentaryzacji przyrodniczej przeciętnej gminy kosztuje około 20-30 tys. złotych. Inwestycje te są często finansowane z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska, a samorządy lokalne partycypują (przynajmniej częściowo) w kosztach. Ponieważ inwentaryzacja przeważnie obciąża budżet gminy, przegrywa w konkurencji o środki finansowe z bardziej "palącymi" potrzebami. Dodatkowo samorządowcom często wydaje się, że wskazanie cennych przyrodniczo obiektów i wprowadzenie form ochrony będzie hamować rozwój inwestycji na terenie gminy. Jest to przykład braku wiedzy i krótkowzroczności. Po pierwsze jedynie plan zagospodarowania przestrzennego konstruowany w oparciu o inwentaryzację przyrodniczą spełnia obecne uwarunkowania prawne - każdy inny będzie planem ułomnym, po drugie wskazanie terenów cennych przyrodniczo może być profitem dla gmin i społeczności lokalnych. Obszary atrakcyjne przyrodniczo mogą być podstawą rozwoju turystyki i ekoedukacji (ścieżki przyrodnicze, dydaktyczne).
Jak wspomniano powyżej główną częścią prac inwentaryzacyjnych są badania terenowe, żeby jednak je właściwie przeprowadzić i efektywnie wykorzystać czas (zwykle jest to jeden sezon wegetacyjny) należy wykonać prace wstępne.
I. PRACE WSTĘPNE
II. INWENTARYZACJA Generalnie poszczególne części inwentaryzacji przeprowadza się osobno. Spisy florystyczne wykonuje się w oparciu o inną metodykę niż spisy faunistyczne. Niektóre działania można jednak połączyć. Przy okazji spisów florystycznych czy faunistycznych można inwentaryzować elementy przyrody nieożywionej. Podczas spisów florystycznych odnotowuje się spostrzeżenia na temat populacji (liczebności, kondycji) oraz zbiorowisk roślinnych.
II.1. Inwentaryzacja botaniczna
W celu poznania stanu faktycznego roślinności badanego obszaru należy przeprowadzić: spis florystyczny (wszystkich gatunków roślin) oraz analizę fitosocjologiczną (spis i rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych).
Spis florystyczny
Spis florystyczny konstruuje się na podstawie obserwacji poczynionych w terenie, tzw. dat (danych) florystycznych. Można go wykonać według planu:
Analiza fitosocjologiczna Przeprowadzając spis florystyczny botanik może równolegle prowadzić badania fitosocjologiczne. Podnoszą one znacznie jakość inwentaryzacji botanicznej. Znając nie tylko nazwę gatunkową rośliny ale wiedząc również w jakim zbiorowisku występuje, na jakiej powierzchni, można wnioskować o kondycji gatunków, przyczynach wymierania itp. Inwentaryzując roślinność w skali lokalnej jednostką kartowania fitosocjologicznego jest zbiorowisko roślinne. Roślinność pomimo swej zwartej na pierwszy rzut oka budowy, charakteryzuje się względną nieciągłością. W pokrywie roślinnej możliwe jest wyodrębnienie jednorodnych płatów, charakteryzujących się jednolitą strukturą, składem florystycznym, warunkami występowania. Płaty, o większej lub bardzo małej powierzchni tworzą swoistą mozaikę. Płaty te reprezentują poszczególne zbiorowiska, a więc jednostki kartowania, mozaika natomiast to całość studiowanej roślinności, którą odwzorowuje się na mapie. Analizę fitosocjologiczną przeprowadza się według planu:
Zdjęcie fitosocjoloigczne to systematyczny, szczegółowy opis płatu roślinnego. Aby wykonać zdjęcie fitosocjologiczne należy:
Metoda topograficzna polega na lokalizacji płatów roślinnych w terenie i wyznaczeniu ich granic w stosunku do nieruchomych przedmiotów terenowych, oznaczonych na podkładzie mapy. Metoda ta zalecana jest w przypadku kartowania niezbyt rozległych obszarów.
Metoda transektów równoległych opiera się na założeniu, że przemierzając teren wzdłuż linii równoległych, wyznaczonych w równych odstępach, nie większych niż bok pola podstawowego, napotka się wszystkie płaty roślinności, jakie powinny zostać skartowane. Transekty najlepiej wytyczyć wzdłuż istniejących w terenie linii równoległych, na przykład dróg, miedz itp. Metoda ta zalecana jest do kartowania większych obszarów.
Kartowanie w terenie wykonuje się zwykle na podkładzie o większej skali niż skala docelowej mapy, a następnie przeprowadza się generalizację.
Klasyfikację zbiorowisk roślinnych można przeprowadzić bardzo różnie.
W terenie spotkać się można ze zbiorowiskami leśnymi (grądy, buczyny, bory, łęgi, olesy itp.) i nieleśnymi (łąki, murawy, roślinność wodna i bagienna itp.).
Ze zbiorowiskami naturalnymi - o rodzimym składzie gatunkowym, mogącymi funkcjonować w przyrodzie bez udziału człowieka (większość zbiorowisk leśnych, murawowych, roślinność wodna), półnaturalnymi - o rodzimym składzie gatunkowym, utrzymujące się w przyrodzie dzięki działalności człowieka (łąki) i synantropijnymi - o składzie gatunkowym zdominowanym przez rośliny ściśle zależne od działalności człowieka (rodzime i obce), zajmujące siedliska sztuczne, wykreowane przez człowieka (pola uprawne, torowiska, hałdy itp.). Zbiorowiska półnaturalne i synantropijne podlegają o wiele silniejszej presji sukcesyjnej niż zbiorowiska naturalne. Zwykle w wyniku działalności człowieka zbiorowiska te są utrzymywane na określonym poziomie sukcesyjnym. Koszenie, wypalanie łąk skutecznie zapobiega wkroczeniu wysokich bylin czy krzewów, należących do kolejnego stadium sukcesyjnego. Większość zbiorowisk naturalnych tj. lasy, murawy naskalne to zbiorowiska klimaksowe, to znaczy takie, które osiągnęły ostatnie stadium sukcesji i nie zmieniają się znacząco w czasie. Dla obszaru Polski dominującym zbiorowiskiem klimaksowym jest grąd.
Przegląd ważniejszych zbiorowisk jakie powinny znaleźć się w opracowaniu roślinności zbiorowiska leśne:
zbiorowiska nieleśne:
Oprócz zbiorowisk roślinnych na mapę fitosocjologiczną powinny zostać naniesione:
Problemy w oznaczaniu zbiorowisk
Klasyfikacja zbiorowisk roślinnych (syntaksonomia), choć powstała w oparciu o prawidłowości obserwowane w terenie, jest tworem abstrakcyjnym i stosowane są w niej liczne uproszczenia. Dodatkowo środowisko przyrodnicze ulega nieustannym naturalnym i sztucznym (działalność człowieka) przemianom. Powyższe czynniki generują trudności z przyporządkowaniem rzeczywistego zbiorowiska do jednostki syntaksonomicznej. Nierzadko na skutek prac terenowych opisywane są zupełnie nowe fitocenozy.
II.2. Inwentaryzacja faunistyczna
W związku ze znacznie większą liczbą gatunków spis całej fauny danego obszaru jest trudniejszy do przeprowadzenia aniżeli spis florystyczny. Należy skoncentrować uwagę na gatunkach łatwo wykrywalnych, reprezentujących jak najszersze spektrum systematyczne. Na pewno w badaniach należy uwzględnić wszystkie grupy kręgowców (ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki). Faunę bezkręgowców ze względu na trudności taksonomiczne należy ograniczyć do łatwo dostrzegalnych i identyfikowalnych. Każda grupa zwierząt wymaga innego podejścia metodycznego. Podstawową różnicą w stosunku do roślin jest występowanie zwierząt na areałach - obszarach na których prawdopodobieństwo występowania danego gatunku jest znacznie wyższe niż na terenach sąsiednich. Powierzchnie areałów w zależności od gatunku mogą znacznie się wahać od kilku metrów do setek kilometrów. Graficznie areały przedstawia się umownie w postaci okręgów o promieniu proporcjonalnym do powierzchni areału. Właśnie te okręgi nanosi się na mapę. Inwentaryzację przeprowadza się w głównych biotopach danego kwadratu tj. wody, łąki, pola, lasy i zarośla itp. Ważne jest, podobnie jak w przypadku roślin, aby poszczególne biotopy odwiedzić kilkakrotnie w ciągu sezonu wegetacyjnego. Wczesną wiosną, przed rozlistnieniem drzew i krzewów, łatwiej dostrzec gniazda ptaków, a także niektóre drobne zwierzęta.
II.3. Inwentaryzacja elementów przyrody nieożywionej
Inwentaryzację przyrody nieożywionej najlepiej przeprowadzać wczesną wiosną przed rozlistnieniem drzew i krzewów. Poszczególne inwentaryzowane elementy tj. skały, naturalne odkrywki, osuwiska, stare kamieniołomy, źródła, koryta rzeczne (przełomy), wodospady itp. są wtedy lepiej widoczne. Jaskinie najłatwiej dostrzec w zimie. W miejscu otworu jest nieco wyższa temperatura i wilgotność. Pokrywa śnieżna jest wytopiona, najbliższe sąsiedztwo otworu najczęściej pokryte jest znacznie bujniejszą roślinnością mchów i wątrobowców. Inwentaryzowanie elementów przyrody nieożywionej można również przeprowadzać w sposób systematyczny, w każdym z kwadratów. Ponieważ jednak występowanie tych elementów w większości przypadków można odczytać wprost z mapy, część badanego terenu można pominąć, a skupić się na miejscach gdzie prawdopodobieństwo napotkania ciekawych form geomorfologicznych jest wyższe. Zlokalizowane w kwadratach, inwentaryzowane elementy przyrody nieożywionej należy nanieść na podkład.
III. PODSUMOWANIE