3. WPŁYW BOBRÓW NA ŚRODOWISKO

3.1. Tworzenie terenów podmokłych

Stawy bobrowe utrzymują wodę na poziomie stosunkowo stałym w porównaniu do poziomu wody w cieku. Jest to spowodowane tym, że woda przelewa się przez koronę tamy, a wszelkie uszkodzenia tamy są natychmiast naprawiane. Powierzchnia rozlewisk bobrowych może osiągać kilkadziesiąt hektarów, zwłaszcza na terenach nizinnych lub w przypadku wybudowania przez bobry wielu kaskad na cieku. Po pojawieniu się tam zwiększeniu ulega retencja zlewni, ponieważ woda gromadzi się nie tylko w stawach, ale również zatrzymywana jest w osadach i nasyca grunty przylegające. Stawy bobrowe lokalnie zmniejszają szczyt fali powodziowej. W ich okolicy podwyższa się i stabilizuje poziom wody gruntowej, zmniejsza się erozja i przyspiesza osadzanie cząstek mineralnych i organicznych. Inicjowane są naturalne procesy bagienne.

Kopanie nor i kanałów przez bobry, transportowanie drewna z lądu oraz podwyższanie poziomu wody w wyniku budowy tam poważnie zmienia charakter linii brzegowej cieku lub zbiornika. Nurt staje się łagodniejszy, woda wnika w kanały, pojawiają się wypłycenia i zagłębienia. Brzeg jest stabilizowany przez zarośla wierzby, które często wyrastają z gałązek pozostawianych przez bobry.

3.2. Aktywność mikrobiologiczna w stawach

Każdy, nawet niewielki staw bobrowy może gromadzić tysiące metrów sześciennych osadów. Dzieje się tak dlatego, że prąd ulega zwolnieniu ułatwiając opadanie cząstek, woda przelewa się przez koronę szczelnej tamy, zaś roślinność porastająca dno i brzegi działa jak filtr zatrzymując zawiesiny. W miarę upływu czasu na dnie zbiornika formuje się strefa beztlenowa z odpowiednim składem gatunkowym mikroorganizmów, które mineralizują cząstki organiczne. Inne organizmy "pracują" w toni wodnej. Oprócz zawiesin niesionych przez ciek do stawu dostają się również kawałki pni i gałęzi niewykorzystane przez bobry, liście drzew wpadające do stawu. Trzeba jeszcze uwzględnić fakt, że każdy dorosły bóbr może wydalić rocznie nawet 700 kg odchodów, które także trafiają do wody. Tak więc staw bobrowy staje się małym laboratorium i oczyszczalnią wody jednocześnie. Skład chemiczny wody w stawie zmienia się, zwiększa się zawartość azotu, w beztlenowych osadach zaś magazynowane związki azotu, fosforu i węgla. Dzięki działalności mikroorganizmów wyłapywane są metale ciężkie, nawet zanieczyszczone kwasami i zasadami wody wpływające do stawu ulegają zobojętnieniu. Pływające i wykopujące muł bobry powodują mieszanie się wody i przyspieszają procesy chemiczne. Woda opuszczająca staw jest zatem czystsza i bardziej klarowna.

Zmiana składu chemicznego wody i osadów wywiera znaczący wpływ na organizmy roślinne i zwierzęce zajmujące siedlisko bobrowe.

3.3. Różnorodność biologiczna

Podwyższony poziom wody w pobliżu stawu i wycinanie części drzew przez bobry powodują zmianę struktury i składu gatunkowego roślinności wokół stawu. Stopniowo dominację zdobywa warstwa krzewów. Inicjowane są procesy odtwarzania naturalnych zespołów zaroślowych - łozowisk i zarośli wierzbowo-brzozowych oraz zespołów leśnych - łęgów, olsów i grądów charakterystycznych dla dolin rzek. Rozrasta się również warstwa runa ze światłożądnymi gatunkami traw i ziołorośli. Powstaje szeroka strefa ekotonowa - przejściowa między wodą a zwartą roślinnością. Płytka, nasłoneczniona i nagrzana woda w stawie stwarza bardzo korzystne warunki do rozwoju zbiorowisk bagiennych z turzycami, trzcinami i szuwarem. W samym zbiorniku zaś rozwija się roślinność wodna z rzęsą wodną, rdestnicą, lilią wodną, etc. W wyniku działalności bobrów powstają więc takie zbiorowiska roślin, które dostarczają im samym pożywienia. Jest to jeszcze jeden dowód na to, że bobry potrafią przystosowywać środowisko dla własnych potrzeb, choć zapewne nieświadomie.

W wodzie o zwiększonej temperaturze oraz zawartości związków azotu i fosforu licznie występuje plankton roślinny i zwierzęcy. Obfitość cząstek organicznych oraz zwolnienie prądu sprzyjają tym gatunkom bezkręgowców wodnych (jętek, widelnic, skorupiaków, etc.), które są charakterystyczne dla wód stojących. Stanowią pożywienie dla wielu gatunków ryb, w tym często łososiowatych, które są one zwabiane do stawów bobrowych przez głębszą wodę przy tamie oraz możliwość schronienia w starych norach i obrywach gruntu przy brzegu. Przebycie tamy nie stanowi dla nich większej przeszkody. Obecność ryb oraz niezamarzanie do dna stawów bobrowych w zimie sprzyja odtwarzaniu populacji wydry. Środowisko życia bobra jest wykorzystywane również przez piżmaka, norkę, sarnę, łosia, jelenia i dzika. W otoczeniu stawów stwierdzano także wielokrotne zwiększenie zagęszczenia i biomasy płazów, gadów, drobnych ssaków. Stawy bobrowe mają kolosalne znaczenie również dla wielu gatunków ptaków. Dzięki rozbudowanej strefie ekotonowej, obecności wysepek i martwych drzew występują korzystne warunki do gniazdowania, a obfitość owadów, kręgowców i roślinności wodnej zabezpiecza pożywienie. Rozlewiska bobrowe są na przykład chętnie zasiedlane przez bociana czarnego, żurawia.

Podsumowując: efektem działalności inżynieryjnej bobrów jest różnicowanie środowiska w trzech płaszczyznach: poziomej - między wodą a brzegiem, pionowej - między osadami na dnie a warstwami wody, oraz wzdłużnej - między stawem(stawami) a swobodnie płynącym ciekiem poniżej i powyżej stawu(stawów). A więc właściwie bobry budując tamy tworzą trzy rodzaje ekotonów, choć najbardziej znany jest pierwszy z wymienionych.

W poniższej tabeli przedstawiono zmiany zachodzące w typowym strumieniu po wybudowaniu na nim tamy przez bobry.

Zmiany morfologiczne i hydrologiczne w strumieniu

zmniejszenie szybkości prądu zalanie terenu powyżej tamy i ustabilizowanie poziomu wody powstanie strefy brzegowej typowej dla stawu zwiększenie otwartej przestrzeni wokół powstałego stawu przerwanie dotychczasowej ciągłości wzdłużnej strumienia

Zmiany właściwości fizyko-chemicznych wody i osadów

zatrzymywanie osadów mineralnych i organicznych zwiększenie ilości i dostępności związków węgla, azotu, fosforu oraz innych substancji odżywczych modyfikacja krążenia pierwiastków zmniejszenie lub zwiększenie stężenia tlenu w wodzie podwyższenie temperatury wody zmniejszenie kwasowości wody i osadów (poprzez zwiększenie właściwości buforujących)

Zmiany biologiczne

zmiana składu gatunkowego roślinności wokół stawu (wywołana zmianą warunków siedliskowych i ścinaniem przez bobry preferowanych gatunków drzew) zwiększenie lub zmniejszenie różnorodności gatunkowej roślin zwiększenie produkcji biomasy roślin zwiększenie aktywności mikroorganizmów beztlenowych w osadach zwiększenie aktywności mikroorganizmów tlenowych na dnie zbiornika zwiększenie produkcji planktonu zwiększenie zagęszczenia i biomasy bezkręgowców zmiana składu gatunkowego bezkręgowców: - gatunki wód płynących zastępowane gatunkami wód stojących - zwiększenie udziału zbieraczy i drapieżców kosztem zdrapywaczy i rozdrabniaczy zwiększenie zagęszczenia i biomasy kręgowców związanych z wodą (np. ryb, płazów, etc.) zmiana składu gatunkowego kręgowców

3.4. Znaczenie edukacyjne, estetyczne i rekreacyjne siedlisk bobrowych

W dzisiejszym coraz bardziej cywilizowanym świecie wartość emocjonalna siedlisk bobrowych jest niemożliwa do oszacowania. Pojawienie się stawu bobrowego, często z żeremiem, zmienia mało dotychczas ciekawy krajobraz smętnego bajora albo rowu w prawdziwą oazę. Jest ona szczególnie interesująca zwłaszcza dla ludzi ludzi z dużych aglomeracji miejskich. Otoczenie stawu i sam staw mogą służyć dzieciom jako wspaniała lekcja poglądowa biologii, miejsce podpatrywania i fotografowania przyrody. Zakładanie np. ścieżek dydaktycznych jest łatwe, gdyż na stosunkowo niewielkiej powierzchni można ukazać wiele ciekawych rzeczy. Często siedliska bobrowe są również atrakcyjne dla myśliwych, którzy mogą znaleźć tutaj godną zwierzynę oraz dla wędkarzy.

3.5. Wpływ bobrów na gospodarkę człowieka

Przedstawiony w poprzednich rozdziałach wpływ bobrów na środowisko oczywiście ma odniesienie również do gospodarki człowieka. Jednak czasem trudno jest stwierdzić czy dana działalność bobrów jest szkodą czy też korzyścią dla człowieka. Zależeć to będzie od rodzaju użytkowania gruntu, wielkości zmian wprowadzanych przez bobry, stopnia tolerowania aktywności bobrów przez danego właściciela gruntu i wielu, wielu innych. Na przykład podwyższanie poziomu wody gruntowej w następstwie budowy tam może dodatnio wpływać na produkcję lasu w dalszej odległości od stawu, ale kompletnie zniszczyć drzewostan w obrębie stawu. Podtopienie łąki może uniemożliwić zbiór siana w jednym roku, ale w przypadku suszy w innym roku plony będą wyższe. Nagle powstałe bajoro bobrowe może być dla leśnika katastrofą, ale dla biologa będzie wspaniałym laboratorium. Dlatego w przypadku definiowania szkód bobrowych trzeba brać pod uwagę tyle czynników i opinii na ile jest to możliwe.

Poniżej podano przykłady takiego oddziaływania bobrów na gospodarkę człowieka, które uważane jest za negatywne i powoduje konkretne, policzalne straty gospodarcze.

3.5.1. Gospodarka rolna:

1. Podtapianie gruntów w wyniku budowy tam, blokowania przepustów, niszczenia grobli.
2. Niszczenie drzew owocowych, ozdobnych.
3. Wybieranie plonów. Dotyczy głównie buraków, kapusty, kukurydzy, marchwi itd. na gruntach położonych w pobliżu cieków lub zbiorników wodnych.
4. Kopanie kanałów w celu ułatwienia transportu plonów.
5. Tąpnięcia gruntu w przypadkach kopania nor pod powierzchnią ziemi. Mogą być przyczyną uszkodzeń sprzętu i zagrożeniem dla zwierząt gospodarskich.

3.5.2. Gospodarka leśna:

1. Podtapianie gruntów leśnych w wyniku budowy tam, blokowania przepustów, niszczenia grobli, kopania kanałów, etc. W konsekwencji obumieranie drzewostanów i zagrożenie atakiem szkodników.
2. Ścinanie drzew.
3. Podtapianie dróg i kompleksów leśnych może utrudniać lub uniemożliwiać dojazd do kompleksów leśnych i wykonanie koniecznych zabiegów.

3.5.3. Gospodarka wodna:

• Rozkopywanie grobli stawów, wałów przeciwpowodziowych.
• Blokowanie rowów melioracyjnych, przepustów.

3.5.4. Szlaki komunikacyjne:

1. Obalanie drzew na szlaki komunikacyjne,
2. Blokowanie przepustów drogowych,
3. Podkopywanie nasypów,
4. Podtapianie szlaków komunikacyjnych,

3.5.5. Inne:

1. Ścinanie drzew na linie telefoniczne i energetyczne, budynki,
2. Ścinanie drzew pomnikowych,
3. Degradacja ekosystemów chronionych ze względu na unikalną wartość przyrodniczą,
4. Negatywny wpływ na niektóre gatunki ryb. Podgrzewanie wody w stawach bobrowych, zwolnienie prądu oraz zamulanie dna utrudniające rozwój ikry może negatywnie oddziaływać na niektóre gatunki ryb mające znaczenie gospodarcze.

Bobry stają się ważnym elementem przyrody Polski i ich znaczenie będzie rosnąć. Utrzymują tereny podmokłe, regulują działanie zdegradowanych ekosystemów, stwarzają warunki życia dla wielu zwierząt i roślin, dostarczają dzieciom i dorosłym emocji obcowania z nieskażoną naturą. Jednak ta sama działalność bobrów, która przynosi tyle korzyści powoduje wymierne straty w gospodarce człowieka. Rokrocznie wypłacane są potężne odszkodowania, zabijane są zwierzęta, palone żeremia. Czy uda się znaleźć jakiś kompromis? W dalszych częściach książeczki przedstawiono sposoby łagodzenia konfliktów i zmniejszania szkód powodowanych przez bobry.

Ważniejsza literatura:

1. BIAŁY K., ZAŁUSKI T. 1994. Rola bobra europejskiego (Castor fiber L.) w renaturyzacji uregulowanego cieku i przyległego otoczenia. Zeszyty Naukowe Akademi Rolniczej we Wrocławiu. Konferencje III (tom 1) nr 246: 21-29.
2. BUTLER D.R. 1991. Beavers as Agents of Biogeomorphic Change. Journal of Geography. September/October. 210-217.
3. BUTLER D.R., MALANSON G.P. 1995. Sedimentation rates and patterns in beaver ponds in a mountain environment. Geomorphology 13: 255-269.
4. BARNES W.J., DIBBLE E. 1988. The effect of beaver in riverbank forest succession. Canadian Journal of Botany 66: 40-44.
5. CAPROTTI E. 1986. Il castoro nella cultura occidentale dall' Antichita al. Rinascimento. W: Inestigations of Beavers (ed. G. Pilleri), V. V: 75-152.
6. CIRMO C.P., DRISCOLL C.T. 1993. Beaver pond biogeochemistry: acid neutralizing capacity generation in a headwater wetland. Wetlands 13: 277-292.
7. CLIFFORD H.F., WILEY G.M., CASEY R.J. 1993. Macroinvertebrates of a beaver-altered boreal stream of Alberta, Canada, with special reference to the fauna on the dams. Can. J. Zool. 71: 1439-1447.
8. CZECH A. 1996. Jak masz bobra to sprawa dobra. Wszechświat. 11: 243-247.
9. CZECH A. 1996. Ocena terenu Magurskiego Parku Narodowego pod kątem możliwości wykorzystania przez bobra europejskiego. Raport niepublikowany.
10. CZECH A. Bobry - naturalni hydrolodzy. 1997. W: Ekologiczne Sposoby Zapobiegania Powodziom (ed. K. Smolnicki) Fundacja Oławy i Nysy Kłodzkiej. 81-86.
11. CZECH A., BANAŚ P., HAN R., KURAS S., Badanie chemizmu wód w siedliskach bobra europejskiego (Castor fiber L.). Maszynopis - przygotowane do druku.
12. CZECH A., DERWICH A. 1997. Return of the european beaver (Castor fiber) to polish part of the Bieszczady Mts. (Eastern Carpathians). W: Abstracts of lectures and posters - First European Beaver Symposium - Bratislava, Slovakia. Comenius University: 6.
13. DERWICH A. 1995. Reintrodukcja bobrów w polskich Bieszczadach. Roczniki Bieszczadzkie, 4: 217-225.
14. DZIĘCIOŁOWSKI R. 1996. Bóbr. Monografie Przyrodniczo-Łowieckie, Warszawa.
15. DUNCAN S.L. 1984. Leaving it to Beaver. Environment, V. 26, No. 3.
16. JACKSON S., DECKER T. Beavers in Massachusetts. 1993. University of Massachusetts Cooperative Extension Service and the Massachusetts Division of Fisheries and Wildlife, CR-0333-9/93.
17. JOHNSTON C.A. 1994. Ecological engineering of wetlands by beavers. Global Wetland: Old World and New. 379-384.
18. JOHNSTON C.A., NAIMAN R.J. 1990. Browse selection by beaver: effects on riparian forest compositon. Canadian Journal of Forest Research 20: 1036-1043.
19. HAMMERSON G.A. 1994. Beaver (Castor canadensis): Ecosystem Alterations, Management and Monitoring. Natural Areas Journal 14: 44-57.
20. HARTHUN M. 1996. Einfluss des Bibers (Castor fiber albicus Matschie, 1907) auf die Lebensgemeinschaft von Mittelgebirgsbachen im hessieschen Spessart. Diplomarbeit am Fachbereich Biologie der Philipps-Universitat Marburg
21. HARTHUN M. 1998. Biber als Landschaftsgestalter. Maecenata Verlag, Muenchen.
22. HARTMAN G. 1994. Long-term population development of a reintroduced beaver (Castor fiber) population in Sweden. Conservation Ecology, 8: 713-717.
23. HEY D.L., PHILIPPI N.S. 1995. Commentary Flood Reduction through Wetland Restoration: The Upper Mississipi River Basins as a case History. Restoration Ecology. V. 3 No. 1: 4-17.
24. KOLLAR H.P., SEITER M. 1990. Biber in den Donau-Auen östlich von Vien. Eine erfolgreiche Wiederansiedlung. Verein für Ökologie und Umweltforschung, Wien, 75.
25. KWON H.Y. 1997. The Return of the Beaver. Watershed Protection Techniques. V. 2, No. 3: 405-410.
26. LAVSUND S. 1977. Bäverns utbredninhistoria och nuvarange förekomst i Sverige. (The historical and present beaver distribution in Sweden. Nordisk bäversymposium 1975, 23-26 September, Ramsele: 8-12.
27. MCALLISTER D.E., TOPPING J. 1995. Harmonizing water cycles: A two-billion-dollar flood prevention plan. Global Biodiversity 3 (3): 21-28.
28. MACDONALD D.W., TATTERSALL F.H., Brown, E.D. & Balharry, D. 1995. Reintroducing the European Beaver to Britain: nostalgic meddling or restoring biodiversity? Mammal Reviev 25: 161-200.
29. NAIMAN R.J., MELILLO, HOBBIE J. 1986. Ecosystem Alteration of Boreal Forest Streams by Beaver (Castor canadensis). Ecology 67: 1254-1269.
30. NAIMAN R.J., JOHNSTON C.A. & KELLEY J.C. 1988. Alteration of North American streams by Beaver. BioScience, 38 (11): 755-762.
31. NOLET B.A. 1994. Return of the Beaver to the Netherlands. Viability and prospects of a re-introduced population. PhD thesis, Univerity of Groningen, Groningen.
32. NOLET B.A., HOEKSTRA A., OTTENHEIM M.M. 1994. Selective foraging on woody species by the beaver (Castor fiber), and its impact on a riparian willow forest. Biological Conservation 70: 117-128.
33. NOLET B.A. 1997. Management of the beaver (Castor fiber): towards restoration of its former distribution and ecological function in Europe. Nature and environment, 86: 1-32.
34. NOVAK M. 1987. Beaver. In: Wild Furbearer Management and Conservation in North America (ed. by M. Novak, J.A. Baker, M.E. Odbard, and B. Malloch). Toronto: Ontario Ministry of Natural Resources. 284-312.
35. NUMMI P. 1992. The importance of beaver ponds to waterfowl broods: an experiment and natural tests. Annales Zoologica Fennici 29: 47-55.
36. OUTWATER A. 1996. Water: a natural history. Basic Books: A Division of HarperCollins Publishers, Inc.
37. ROSELL F., PARKER H. 1996. The beaver`s (Castor spp.) role in forest ecology: a key species returns. Fauna 49: 192-211. Po norwesku z angielskim streszczeniem.
38. SMITH M.E., DRISCOLL C.T., WYSKOWSKI B.J., BROOKS C.M., COSENTINI C.C. 1991. Modification of stream ecosystem structure and function by beaver (Castor canadensis) in the Adirondack Mountains, New York. Canadian Journal of Zoology. 69: 55-61.
39. WILDE S.A., YOUNGBERG C.T., HOVIND J.H. 1950. Changes in composition of ground water soil fertility, and forest growth produced by the construction and removal of beaver dams. Journal of Wildlife Management, V. 14, No 2: 123-127.
40. ZAHNER V. 1997. Einfluss des Bibers auf gewässernahe Wälder: Ausbreitung der Population Sowie Ansätze zur Intergration des Bibers in die Forstplanung und Waldbewirtschaftung in Bayern. München: Utz, Wiss.
41. ŻUROWSKI W. 1979. Preliminary Results of European Beaver Reintroduction in the Tributary Streams of the Vistula River. Acta theriol., 24, 7: 85-91.
42. ŻUROWSKI W. & KASPERCZYK, B. 1990. Results of beaver reintroduction in some Carpathian mountain streams. Ochr. Przyr. Ann. 47, 201-213.