2.1. Rozmieszczenie w Polsce
Obecnie zwarta i najbardziej liczna populacja bobrów zajmuje część północno-wschodnią Polski. Począwszy od roku 1974, kiedy rozpoczęto program Aktywnej Ochrony Bobra inicjalne populacje pojawiły się praktycznie w całym kraju.
2.2. Wygląd
Bóbr europejski jest największym gryzoniem Europy. Masa ciała osiąga od 13 do 36 kilogramów, długość ciała 90-140 cm, a długość ogona 20 – 24,5 cm. Tułów jest masywny i krępy, przechodzi prawie bez zaznaczenia szyi w okrągłą głowę. Bóbr posiada szereg adaptacji do ziemnowodnego życia. Przednie kończyny są bardzo zręczne i chwytne, tylne są mocne i masywne o palcach spiętych błoną pławną. Spłaszczony ogon, który odróżnia bobra od jakiegokolwiek innego zwierzęcia, pokryty jest rogową łuską spomiędzy której z rzadka wyrastają włosy. Pełni on rolę steru w wodzie, podpory na lądzie, jest również magazynem tłuszczu. Trzecia, przezroczysta powieka oraz fałdy skórne zamykające kanały uszne i nosowe umożliwiają pracę pod wodą. Charakterystyczne dla bobra są również dwie pary dużych siekaczy pokrytych pomarańczową emalią. Dwa gruczoły przyodbytowe oraz dwa worki strojowe umieszczone w pobliżu odbytu mają duże znaczenie w komunikacji zapachowej.
2.3. Środowisko i pożywienie
Wymagania siedliskowe bobrów są bardzo zróżnicowane. Najchętniej zajmują one tereny niskie – pobrzeża nizinnych cieków i jezior, rowy melioracyjne, bagienka śródleśne i śródłąkowe. Część polskiej populacji występuje jednak w górach i na pogórzu wykorzystując głębsze odcinki i zakola górskich rzek i potoków, wyrobiska pożwirowe, stawy rybne. Jakość wody nie odgrywa większej roli w wyborze miejsca na osiedlenie się, ale bardzo ważny jest stały dostęp do wody. Bobry potrafią się łatwo przystosować także do bliskości człowieka. Zajmowane siedliska są najczęściej ubogie, porośnięte wierzbami, olszą, brzozami i leszczyną. Bobry są roślinożercami, choć dawniej uważano że potrafią polować także na ryby. Jedzą prawie wszystkie gatunki roślin przybrzeżnych i wodnych. Późną wiosną, latem i wczesną jesienią żywią się głównie ziołami, trawami i roślinnością wodną. Począwszy od października intensywnie tną krzewy i drzewa, magazynując je na zimę. Również wtedy wyraźnie przybierają na wadze gromadząc tłuszcz. Preferują osikę i wierzby, w dalszej kolejności brzozę, leszczynę i inne liściaste. Olsza jest pobierana niechętnie. Gatunki iglaste są jedzone raczej sporadycznie.
2.4. Rozmnażanie i śmiertelność
Gody u bobrów występują w styczniu i lutym. Młode rodzą się w maju i czerwcu po 105 – 107 dniach ciąży. Samice dają jeden miot rocznie w którym jest średnio 2 młode (maksymalnie 6). Noworodki ważą około pół kilograma, są pokryte gęstym, jedwabistym futerkiem. Już w pierwszych dniach życia widzą i potrafią pływać unosząc się na wodzie. Młodymi opiekują się oboje rodzice, w wychowie pomaga również starsze rodzeństwo. Bobry żyją do 30 lat, ale okres ich intensywnego rozrodu przypada między 3 – 4 a 10 rokiem życia.
Śmiertelność bobrów w Polsce jest raczej niska. Krytyczne okresy to: pierwsze kilka dni życia, okres przechodzenia młodych na karmę roślinną (około drugiego miesiąca życia) oraz okres wędrówki w poszukiwaniu partnera. Pewne straty mogą wynikać z obecności pasożytów wewnętrznych, walki o terytorium, kłusownictwa, niszczenia biotopów i niepokojenia bobrów. Roczny przyrost populacji w naszych warunkach po uwzględnieniu ubytków wynosi około 20%.
2.5. Zachowanie
Bobry są zwierzętami ziemnowodnymi, na lądzie niezgrabne i powolne są doskonale przystosowane do życia w wodzie. Mogą przebywać pod wodą do 15 minut i wytrwale pływać. Pracują pod wodą. Są bardzo ostrożne i pędzą nocny tryb życia. Zaniepokojone nurkują ostrzegając pozostałych członków rodziny mocnym klaśnięciem ogona o powierzchnię wody.
2.6. Cykl roczny
Bobry są aktywne przez cały rok i nie zapadają w sen zimowy. W zimie, gdy pływają pod lodem i pożywiają się w zaciszu nory, ich cykl dobowy nieco się wydłuża i jest zgodny z ich zegarem biologicznym (około 25-26 godzin). Są nieco mniej aktywne, ale w cieplejsze dni mogą sporadycznie żerować na powierzchni, zwłaszcza w przypadku wyczerpywania się zapasów. W miarę topnienia lodów i wydłużania się dnia ich aktywność się wzmaga i rozpoczyna się znakowanie terenu strojem bobrowym. Szczyt przypada na czas wychowu młodych boberków na wiosnę oraz w jesieni w czasie gromadzenia pokarmu na zimę, budowania i naprawy tam, nor i żeremi.
2.7. Struktura socjalna
Bobry są w zasadzie monogamiczne, żyją w trwałych jednostkach – rodzinach. Typowa rodzina bobrów składa się z rozmnażającej pary rodzicielskiej, młodych tegorocznych i młodych z roku poprzedniego - w sumie 4 - 10 osobników. Średnia liczebność stanowiska w Polsce wynosi około 4 bobry. W trzecim roku życia, na wiosnę, bobry zwykle opuszczają rodzinne gniazdo w poszukiwaniu partnera i miejsca na osiedlenie się, ale gdy wolnych miejsc brakuje - mogą pozostawać jeszcze przez długie lata z rodzicami i młodszym rodzeństwem. Zdarza się również włączanie niespokrewnionych bobrów w poczet rodziny. Gdy w okolicy jest sporo wolnych, nadających się do zasiedlenia miejsc już dwuletnie bobry mogą opuszczać gniazdo i przystępować do rozrodu. Skład i liczebność rodziny zależy również od jakości środowiska. Obserwuje się np. zmniejszenie liczby młodych lub całkowite powstrzymywanie się od rozrodu w przypadku słabego zaopatrzenia w pożywienie lub w warunkach silnego stresu.
Między członkami rodziny bobrów występują silne więzy. Są one wzmacniane przez wzajemne zabawy (szczególnie popularne są zapasy) oraz opiekę nad młodymi.
Bobry są silnie terytorialne. Oznaczają swój teren strojem bobrowym – wydaliną gruczołów prepucjalnych o zapachu piżma, którego skład bardzo precyzyjnie informuje ewentualnych intruzów m.in. o składzie rodziny, kondycji poszczególnych osobników. Wielkość terytoriów zależy od ich zasobności w pokarm i przeważnie osiąga od 1 - 4 km długości cieku.
W granicach swego terytorium bobry zwykle żerują w pasie o szerokości do 20 metrów od brzegu. W sporadycznych przypadkach mogą penetrować ląd na odległość nawet 200 metrów. W ciągu roku bobry często zwiedzają sąsiedztwo swego terytorium - w ciągu nocy są w stanie przepłynąć nawet 20 kilometrów. Jednak prawdziwymi podróżnikami są młode bobry poszukujące partnera i miejsca na osiedlenie się – dystanse 200 km nie należą do rzadkości.
2.8. Ścinanie drzew
Bobry ścinają najwięcej drzew blisko brzegu, bo dystans do wody, a co za tym idzie wysiłek przy transporcie drewna, jest najmniejszy. Z tej samej przyczyny drzewa o największej średnicy są powalane w niewielkiej odległości od wody, a drzewa cieńsze są ścinane dalej. Z drzew leżących na ziemi bobry najpierw obcinają gałęzie o cienkiej korze, później kawałkują pień na odcinki. Szlaki transportu drewna często przyjmują postać wyślizganych ścieżek lub wypełnionych wodą kanałów.
2.9. Działalność inżynierska: tamy, domki i nory, kanały
Działalność inżynieryjna bobrów jest wywołana potrzebą zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Stały i podwyższony poziom wody pozwala na ukrycie podwodnych wejść do schronień – domków (żeremi) i nor, umożliwia zatopienie magazynów pokarmu na zimę, skraca drogę ucieczki w przypadku żerowania bobrów na lądzie i ułatwia spławianie drewna. Bobry budują tamy przeważnie na niewielkich, płytkich ciekach z lokalnie dostępnego materiału – gałęzi, mułu, darni, kamieni i żwiru. Tamy mogą osiągać wysokość od kilku centymetrów do 5 metrów, długość od kilkudziesięciu centymetrów do kilkuset metrów. Są stosunkowo trwałe i można po nich swobodnie chodzić. Nie niszczą ich gwałtowne przybory wód, a często bobry pozostawiają z boków tamy coś w rodzaju kanałów ulgi, którymi jest odprowadzany nadmiar wody. Często podczas wezbrań bobry tworzą szczelinę w tamie, co zabezpiecza przed jej zniszczeniem. Każde uszkodzenie tamy jest natychmiast naprawiane, gdyż może doprowadzić do odsłonięcia podwodnych wejść do schronień i ułatwić atak drapieżnikom.
Na terenach niskich bobry budują domki z podobnego materiału jak do budowy tam. Wysokość domków może dochodzić do 3 metrów, średnica u podstawy – do 20 metrów. W środku, ponad poziomem wody, znajduje się jedna komora wyściełana suchym materiałem roślinnym. Odchodzą od niej kanały z podwodnym wyjściem. Ich długość może dochodzić do 40 metrów. Żeremia zazwyczaj są trudne do osiągnięcia suchą nogą - otaczają je rowy wypełnione wodą lub znajdują się pośrodku stawu bobrowego. Bobry mogą jednocześnie wykorzystywać więcej niż jedno żeremie. Niekiedy wracają do starych, na pozór opuszczonych, czasami w lecie zamieszkują inne żeremia niż w zimie.
Nory są budowane w przypadku, gdy brzegi cieków lub zbiorników wodnych są wystarczająco wysokie, a grunt jest wystarczająco zwięzły. Często są one bardzo skomplikowane i wielopoziomowe, a długość korytarzy może dochodzić do kilkudziesięciu metrów. Bobry kopią kanały w celu ułatwienia transportu pożywienia oraz zapewnienia bezpieczeństwa (szczególnie jest ich dużo w przypadku zwiększonej presji człowieka lub drapieżników). Ich długość może dochodzić do kilkuset metrów, szerokość do kilku metrów.
Ważniejsza literatura: